Malujemy elementy witraża. Część I

Zenon Kozak

Witraż stanowi zespół połączonych, różnobarwnych elementów, które składają się na ostateczną formę. Do łączenia wyciętych kawałków szkła stosujemy profile ołowiane (technika klasyczna), lutowaną cyną taśmę miedzianą (technika Tiffany), naklejanie na taflę szklaną i wypełnianie szczelin masą (technika 12U). Wszystkie wymienione metody posiadają jedno podstawowe ograniczenie, jakim jest możliwość wydobywania szczegółów. Rozmiar elementu i szerokość łączenia uniemożliwiają lub utrudniają pełną prezentację dzieła. W tym celu w witrażu wprowadzono techniki malarskie.

Szkło stosowane w produkcji witraży jest barwione w masie. Występuje ono w nieograniczonej liczbie barw i odcieni, chociaż w praktyce, np. Huty Szkła w Jaśle (jedyny w Polsce a zarazem jeden z niewielu ośrodków produkcji szkła katedralnego na świecie, gdzie wytwarza się tafle tradycyjnymi i niezmiennymi od stuleci metodami) typowa oferta ogranicza się do około 200 pozycji kolorystycznych.

Szkło katedralne, antyczne, przezierne, czyli materiał przejrzysty jest podstawowym materiałem służącym do tworzenia klasycznych witraży. W nomenklaturze technik malarskich szkło jest podobraziem, na powierzchnię którego nanosi się farbę. Z uwagi na kolor szkła jest ono jednocześnie tworzywem malarskim.

Na proces malowania witraża składają się trzy etapy: wykonanie rysunku konturowego, patyny oraz modelunku.

Tematem niniejszego opracowania jest realizacja pierwszego etapu – położenie konturówki.

Oglądając witraże na przestrzeni stuleci z pewnością zauważymy, że aż do końca XVIII wieku w dziełach kontury pełnią zasadniczą rolę podkreślania detali oraz postaci.

Rozkwit technik malarskich, a co za tym idzie koncepcji artystycznych dostrzegamy z początkiem XIX stulecia. Wówczas artyści wprowadzili powszechnie modelunek, czyli cieniowanie, które jest doskonalone do dzisiaj.

Linia konturowa pełni wiele funkcji. Jej podstawową rolą jest wyznaczenie linii granicznej. Jest ona subtelniejsza niż linie tworzone profilami ołowianymi, które łączą elementy witraża. Może mieć zmienną szerokość, czyli jest elastyczna, zależna całkowicie od wizji i koncepcji artysty. Linia konturowa w formie cienkich kresek kładzionych blisko siebie, pozwala na uzyskiwanie efektów cieniowania. Trzecią właściwością przy kreśleniu linii konturowych jest intensywność odcienia. Kreska położona kryjącą farbą daje całkowicie odmienny efekt od farby rozcieńczonej, która będzie jedną z wielu szarości.

Do malowania linii konturowej stosuje się czarną kryjącą farbę. Bogata oferta producentów farb posiada wszystkie kolory w wersjach kryjących oraz transparentnych (przejrzystych).

Do malowania witraży można stosować farby olejne i akrylowe wysychające w temperaturze otoczenia lub wymagające wypalenia w temperaturze około 150^oC. Jednak efekty uzyskane w ten sposób są zależne od warunków atmosferycznych. Ponadto farby te nie są odporne na oddziaływanie mechaniczne, co powoduje ich ścieranie. Z biegiem czasu barwy zmieniają się, głównie pod wpływem promieniowania UV.

Wyżej wymienionych wad pozbawione są farby, które wymagają wypalania w wysokich temperaturach od 550 do 650^oC. W skład tych farb wchodzą sproszkowane szkło oraz tlenki metali lub inne związki nieorganiczne. Skład oraz wysoka temperatura powodują, że stapia się ona ze szkłem. Prawidłowo   wypalona farba jest trwała i z biegiem czasu nie zmienia swoich właściwości .

W średniowieczu zalecano etapowe używanie konturówki. Początkowo farbę kładziono grubą, kryjącą linią. W ten sposób uzyskiwano mocno odcinający się kontur. Następnie w trzech różnych tonach pokrywano płaszczyzny. Odmienność tonów uzyskiwano poprzez grubość kładzionej farby oraz zawartość kryjącej konturówki.

Pojawia się jednocześnie praktyczne pytanie: jak uzyskać bardziej przejrzystą konturówkę, ale zachowując gęstość farby?

Podstawowymi składnikami farby jest barwnik w postaci mieszanki proszków oraz wody. Po nałożeniu farby oraz odparowaniu wody, barwna warstwa jest delikatna, co może być zaletą o ile malarz pragnie w dalszych etapach pracować nad modelunkiem, wydobywaniem świateł, kształtowaniem itd. W celu wzmocnienia mechanicznego powierzchni farby dodaje się do jej składu materiały wiążące. Według średniowiecznej receptury Mnicha Teofila należało dodawać wino lub urynę. Herakliusz zalecał stosowanie olejku terpentynowego i kilku kropel zagęszczonego oleju. Dzisiaj każda pracownia ma swoje tajemnice warsztatu, wypracowywane przez lata doświadczenia stanowią o charakterze i odmienności dzieł artystów. Jako materiał wiążący stosowane są: cukier, piwo, wyciągi i olejki roślinne, guma arabska, żywice, czy wreszcie produkty stosowane w przemyśle drukarskim. Pomysłowość oraz innowacyjność w tym zakresie jest bardzo duża. Należy jednak pamiętać, że podczas wypalania pracy na szkle pozostaną jedynie składniki farby. Większość pozostałych składników odparuje lub ulegnie spaleniu. Informacja ta jest ważna, gdyż używając składników organicznych należy pamiętać o odpowiednim wietrzeniu pomieszczenia, w którym znajduje się piec. Produkty spalania mogą być trujące.

Rozpocznijmy zatem pracę i przygotujmy farbę konturówkę. W sklepach zaopatrzenia witrażystów bez trudu nabędziemy czarną farbę konturową. Należy zwrócić uwagę na temperaturę wypału oferowanych produktów, gdyż dostępne są materiały nisko- i wysokotemperaturowe. Pierwsze z nich dzięki zastosowaniu szkła ołowiowego lub innych substancji obniżających temperaturę topnienia, wymagają wypału w temperaturach od 550^oC do 650^oC. Farby wysokotemperaturowe wykorzystywane są głównie w fusingu lub barwieniu wgłębnym i są wypalane w temperaturach od 700^oC do 800^oC. Dla nas będą one nieprzydatne, gdyż w takim przedziale temperatur, typowe szkło witrażowe jest już plastyczne i zaczyna się odkształcać.

Na płytkę szklaną (najlepiej użyć szkła matowego i pracujemy po tej mikrochropowatej powierzchni) nakładamy niewielką ilość farby w proszku. Pracujemy powoli, gdyż substancja łatwo się pyli. Następnie dodajemy niewielką ilość wody i przy pomocy szpachelki rozcieramy całość, aż do uzyskania jednolitej masy. Na tym etapie dodajemy również substancje wiążące. Gęstość konturówki jest zależna od przeznaczenia, co łatwo zauważymy podczas malowania. Najczęściej jest to konsystencja słodkiej śmietanki. Ważne, by po nałożeniu na pędzel spływała ona stopniowo.

Szklana płytka jest paleta malarską, na której w jednej części znajduje się zapas gęstej farby, natomiast pozostałą powierzchnię wykorzystujemy do rozrzedzania oraz nabierania na pędzel.

Do malowania najodpowiedniejsze są pędzle z włosia naturalnego. Rozmiar narzędzia zależny jest od oczekiwanej szerokości linii, umiejętności oraz przyzwyczajeń.

Intuicyjnie do kreślenia wąskich linii stosujemy małe pędzle.

Pamiętajmy jednak, że szerokie pędzle, choć wymagają opanowania umiejętności posługiwania się nimi, to dają znacznie więcej możliwości kreślenia linii. Ponadto „pojemniejszy” pędzel pozwoli na wykonanie dłuższych linii.

Ważne jest trzymanie pędzla. Aby uzyskać efekt spływania farby, najkorzystniejsza jest praca pędzlem w pozycji pionowej. Łatwo jest wówczas kontrolować jego położenie względem płaszczyzny szkła.

Praktycznym sposobem kreślenia linii konturowej jest nabranie porcji farby na pędzel i stopniowe zbliżanie czubka pędzla do szkła. W pewnym momencie farba zwilży szkło i pędzel oraz powierzchnia szkła połączy ciecz. Nie należy już zbliżać czubka do szkła, lecz ciągnąć narzędzie wzdłuż konturu. Farba będzie swobodnie spływała z pędzla kreśląc równą linię.

Linia konturowa powinna być jednolita i podkreślać granice rysunku.

Może również wydobywać kształty i cienie za pomocą kropek o rozmiarze równym szerokości linii.

Na tym etapie cienie można wydobywać także stosując cienkie linie konturowe, by tym sposobem ograniczyć liczbę wypalań w piecu.

Konturówki używamy także do zasłonięcia powierzchni, które mają być czarne lub ciemne. Stosujemy wówczas płaski i szerszy pędzel.

Bardzo często zdarza się, że kształt linii nie jest zgodny z oczekiwaniami twórcy. Właściwie należałoby powiedzieć, że niemal każdy rysunek wymaga korekty.

Linie konturowe korygujemy najczęściej po wyschnięciu farby. Używamy w tym celu zaostrzonych patyczków. Doskonałe do tego celu są pałeczki bambusowe, zwykle stosowane do spożywania sushi. W celu korygowania bardzo drobnych fragmentów należy stosować igły. Bardzo przydatne są do tego celu stalówki zamocowane w typowej obsadce. Jest to o tyle wygodne narzędzie, że dostępna jest bardzo szeroka gama rozmiarów stalówek.

Korektę konturów należy wykonywać na podświetlanym stole. Podczas pracy widać wszystkie niuanse, stopnie szarości i poziom krycia.

Podczas pracy należy unikać zbyt grubego kładzenia farby. Podczas wypalania powierzchnia farby może zachować się niestabilnie i odsłonić zamalowaną powierzchnię szkła.