Witraże z Domanic w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu

Elżbieta Gajewska-Prorok

Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Po II wojnie światowej do Muzeum Śląskiego (później Muzeum Narodowego) we Wrocławiu, Konserwator Wojewódzki przekazywał witraże z niszczejących dolnośląskich zamków i pałaców. W 1973 r. dzięki interwencji pana Krzysztofa Eysymonta, zasłużonego badacza nowożytnych założeń pałacowych na Dolnym Śląsku, do wrocławskiego Muzeum trafiły częściowo uszkodzone oszklenia witrażowe czterech okien (o wymiarach 200 × 110 cm) pochodzące z zamku w Domanicach (pow. świdnicki), co uchroniło je przed całkowitym zniszczeniem. Pierwotnie zdobiły krużganki 1. piętra w dziedzińcu zamkowym (il. 1-2). W oknach znajdowało się pierwotnie ok. 45 witraży gabinetowych i fragmentów witraży. Zachowało się 39. Okazały zamek w Domanicach, kilkukrotnie przebudowywany, należał od początków XIX w. do 1945 do rodziny von Brandenburg spokrewnionej z królewskim rodem Hohenzollernów. Wysoka pozycja społeczne i majątkowa właścicieli pozwoliła na zgromadzenie niezwykłej kolekcji witraży gabinetowych, która posłużyła do ozdoby magnackiej siedziby.

Przez wiele lat witrażowe oszklenia okien zamkowych czekały na konserwację i rekonstrukcję. Jest to jedyna w kraju tak znaczna kolekcja  witraży tzw. gabinetowych z pracowni niemieckich i niderlandzkich stanowiąca wystrój jednego, znanego obiektu architektonicznego. W jej skład wchodzą pojedyncze witraże niewielkich rozmiarów z okresu od XV do 2. poł. XIX w., zebrane w zespoły po kilka sztuk i oprawione w skrzydła okienne w 3 ćwierci XIX w. Zostały umieszczone w tzw. oszkleniu arlekinowym, siatce prostokątnych, bezbarwnych szybek z kwadratowymi łącznikami w kolorach czerwonym i niebieskim. Całość obramowano bordiurą w kolorach czerwonym i niebieskim z żółtymi gomółkami. Pośrodku górnych skrzydeł znajdują się małe owalne i koliste szybki witrażowe, tzw. witraże gabinetowe. Na osi skrzydeł dolnych umieszczono po trzy niewielkie witraże.  Przed konserwacją dolne partie okien były znacznie uszkodzone: brakowało gomółek i części bordiury, a także w dużym stopniu uszkodzone były dolne witraże. Szkło witrażowe było zabrudzone farbą olejną białą i brązową w wyniku niedbałego malowania drewnianych ram w czasach powojennych.

Stan zachowania kwater witrażowych, wypełniających okna z Domanic był różny: w oszkleniu geometrycznym widoczne były pęknięcia i ubytki szybek i gomółek, a także braki gomółek w bordiurze. W kwaterach witrażowych także występowały pęknięcia i ubytki, czasem bardzo znaczne. We wszystkich częściach kwater okiennych obserwowano odspojenia i ubytki listew (szprosów) ołowianych na zewnętrznych krawędziach oraz rozchwianie siatki ołowianej. Zardzewiałe wiatrownice były obluzowane i niekompletne. Prace konserwatorskie polegały na oczyszczeniu powierzchni szkła z kurzu i farby olejnej, klejeniu pękniętych szybek, rekonstrukcji i odtworzeniu malatur w partiach tych witraży, gdzie uszkodzenia były szczególnie widoczne i zakłócały estetyczny odbiór całości. Ubytki w kwaterach witrażowych uzupełniono szkłem z jednolitą malaturą w tonacji witrażu zgodnie z zaleceniem konserwatorskim nakazującym uzupełnienia neutralne. Jedynie tam, gdzie ubytek jest szczególnie rażący i zakłócający odbiór estetyczny dzieła oraz istnieje wzór graficzny czy malarski można zastosować uzupełnienie z rekonstrukcją malarską. Listwy ołowiane wzmocniono i uzupełniono. Prace konserwatorskie prowadzone w pracowni konserwatorskiej „Witraże – Beata Oleszczuk” we Wrocławiu w 2013 r. były nadzorowane i konsultowane przez pracowników wrocławskiego Muzeum Narodowego: Romana Kołakowskiego, kierownika Pracowni Konserwatorskiej oraz Elżbietę Gajewską-Prorok, kustosza Działu Szkła w Galerii Rzemiosł Artystycznych. Kilkuosobowy zespół konserwatorski pracował pod kierunkiem Sławomira Oleszczuka, dyplomowanego konserwatora dzieł sztuki.  Konserwacja całej kolekcji witraży w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu, której część stanowią witraże z Domanic była dotowana przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Konserwację okna III z Domanic sponsorowała pracownia „Witraże – Beata Oleszczuk”. Za przeprowadzenie tego skomplikowanego przedsięwzięcia konserwatorskiego Muzeum Narodowe we Wrocławiu zostało uhonorowane I nagrodą w Dziedzinie Konserwacji i Ochrony Dziedzictwa Narodowego w XXXVI Konkursie na Wydarzenie Muzealne Roku Sybilla 2013.

Układ i kolejność okien została zrekonstruowana w oparciu o zdjęcia archiwalne, porównanie kompozycji układu witraży i wymiarów kwater. W oknie I znajduje się 12 witraży gabinetowych i części witraży. Do najciekawszych należą: tondo z przedstawieniem św. Małgorzaty i św. Jana Ewangelisty malowane en grisaille z dodatkiem lazury srebrowej i czerwieni żelazowej, powstałe w znakomitej pracowni kolońskiej ok. 1520 (il. 3); tondo z w kolorowej bordiurze ze szkła warstwowego z malowanym en grisaille przedstawieniem alegorii architektury wg. rysunku artysty augsburskiego Jörga Breu st. z czasu ok. 1560 (il. 4). Malatura w technice en grisaille (fran. : w szarościach) była wykonywana ciemną farbą szkliwną, tzw. konturówką w odcieniach od czerni do brązu. Część dekoracji malarskiej, a często i bordiura malowane są przejrzystą, żółtą lazurą srebrową, co dodaje lekkości całemu obrazowi. Ciekawostką dla miłośników sztuki witrażowej jest wotywna szybka witrażowa z przedstawieniem św. Hieronima, u którego stóp znajduje się tarcza z godłem cechu szklarzy i witrażowników (il. 5). Interesujące są też małe szybki- kolista i dwie romboidalne z wyobrażeniami egzotycznego ptaka, indyka i nosorożca (ten ostatni wg. rysunku Albrechta Dürerea z 1515 r.) powstałe w pracowniach niderlandzkich w końcu XVI w. .

W oknie II znajdują się m.in. trzy owale szybki z pracowni westfalskiej z malowaną brunatną intensywną farbą dekoracją en grisaille: Św. Katarzyna Sieneńska, Ukrzyżowanie i Pokłon Trzech Króli (il. 6), pochodzące 1 końca 1 tercji XVII w. Zagadkowy jest witraż z roku1588 przedstawiający herb Wentzeslausa Kintzky (il. 7). W herbie tego znanego czeskiego rodu szlacheckiego malowanym na zamówienie w pracowni norymberskiej lub w pn. Szwajcarii zapewne wg. wzoru rysunkowego popełniono błąd zamieniając barwy heraldyczne: czerwoną na niebieską i białą (srebrną) na żółtą (złotą).

W oknie III najstarszym jest witraż przedstawiający Trzy Marie zdążające do Grobu (il. 8). Powstał w połowie XV w., zapewne w Nadrenii, gdzie w XV i XVI w. były czynne najlepsze pracownie witrażowe w krajach niemieckich. W witrażu tym, który jest częścią większej całości, zwraca uwagę subtelnie malowana architektura w tle, za postaciami niewiast. Witraż był już uzupełniany w XIX w.  Tondo witrażowe z popiersiem Chrystusa jest bardzo interesujący pod względem technologicznym: zostało wykonany w ze szkła warstwowego, bezbarwnego i niebieskiego, szlifowanego i malowanego konturówką en grisaille oraz i żółtą lazurą srebrową w pracownio nadreńskiej, w końcu XV w. (il. 9) W czasie konserwacji przeprowadzonej w 2013 r. dzięki odszukanemu wzorowi malarskiemu uzupełniono poważny ubytek w centralnej partii owalnej szybki witrażowej z pracowni westfalskiej z ok. 1630 r. z przedstawieniem Świętej Rodziny. Rekonstrukcja witraża, polegająca na odtworzeniu malatury na wstawionym fragmencie nowego szkła, pozwala w pełni cieszyć się jego pięknem (il. 11). Witraż gabinetowy, z przedstawieniem Ojca Kościoła św. Grzegorza Wielkiego, malowany en grisaille, powstał w jednej z najlepszych pracowni niderlandzkich. Wspaniały, światłocieniowy portret świętego odnosi się do najlepszych wzorów malarstwa flandryjskiego początków XVII w..

W oknie IV znajduje się jedyny sygnowany witraż w zespole witraży z Domanic: tondo z pracowni Adama Zumbacha w szwajcarskim Zug (il. 12). Malatura wykonana barwnymi farbami szkliwnymi i en grisaille przedstawia ilustracje do słów św. Łukasza Ewangelisty: „Dawajcie, a będzie wam dane”.  Pamiątkowy witraż fundował w 1677 r .Oswald Voigt z Menzingen, protonotariusz papieski.

W zespole witraży z Domanic znajdują się też dziewiętnastowieczne kopie i witraże neostylowe, m.in. mistrzowsko malowane tonda z ok. 1880 (okno IV) w stylu neorenesansowym z pracowni Fritza Geigesa z Fryburga bryzgowijskiego przedstawiające damę i rycerza trzymających tarcze z godłem domu Hohenzollernów oraz witraż 3 ćw. XIX w. z postacią landsknechta w malowniczym stroju trzymającego tarczę herbową (okno III). Witraż ten wg. rysunku Hansa Holbeina mł. z ok. 1520 został wykonany w XIX w. ze szkła bezbarwnego, malowanego barwnymi farbami szkliwnymi i konturówką oraz ze szkła warstwowego trawionego (il. 13).

Witraże z Domanic oraz cała kolekcja witraży ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu była prezentowana publiczności na wystawie w końcu 2014. Ekspozycji towarzyszył katalog- opracowanie zbioru witraży w muzeum wrocławskim: Elżbieta Gajewska-Prorok, Mistrzowie światła. Master of Light, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2014. Książka do nabycia w księgarni Muzeum Narodowego: http://www.sklep.mnwr.art.pl/CM/katalogi/witraze.html 

Zdjęcia: Arkadiusz Podstawka, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Rekonstrukcja cyfrowa okien z Domanic: Małgorzata Wieczorek, Muzeum Narodowe we Wrocławiu