Dobrosława Horzela
Witrażownictwo było w średniowieczu jedną z najbujniej rozwijających się dziedzin malarstwa. Przeszklenia gotyckich kościołów stanowiły ogromne artystyczne, techniczne i finansowe wyzwanie, stając się potwierdzeniem prestiżu zleceniodawców. A jednak, mimo okresu fascynacji średniowiecznym malarstwem witrażowym w wieku XIX, dziedzina ta, uważana długo za rzemiosło artystyczne i przez to ceniona niżej, pozostaje mało znana szerszej publiczności. Nawet splendor ponad stu kwater zachowanych w oknach prezbiterium krakowskiego kościoła Mariackiego jest skutecznie przyćmiony blaskiem Ołtarza Mariackiego, pozostającego w szerszej świadomości jedynym wartościowym dziełem średniowiecznym w przestrzeni mariackiego chóru (il. 1). Jednym z witraży, które nie tylko metaforycznie, ale faktycznie przesłonięte są retablulum Stwosza jest kwatera z Pannami Głupią i Mądrą (il. 2), umieszczona nisko w oknie na osi chóru (okno I) i całkowicie przesłonięta przez zwieńczenie Ołtarza. Kwatera jest dziełem Mistrza Krakowskiej Biblii Pauperum i powstała przed rokiem 1365. Stanowi jedyny zachowany element ewangelicznej Przypowieści o Pannach Głupich i Mądrych, opowiedzianej w jednym z południowych okiem prezbiterium, prawdopodobnie tym umieszczonym ponad wejściem (sVI) (il. 3).
Po stronie lewej przedstawiono na niej zwróconą w 3/4 w lewo stojącą z pochyloną głową Pannę Głupią, ubraną w długą szmaragdowozieloną suknię i rubinowoczerwony płaszcz z ciemnozłocistą podszewką. Po prawej w górze widoczna jest korona, która spada z jej głowy, niżej, po lewej – spadająca w dół lampka oliwna. Ponieważ lampa oliwna wypadła już z jej dłoni, może ona oburącz niespiesznie targać swe długie włosy w geście stonowanej desperacji, rysującej się także na jej smutnej i pięknej twarzy. Obok Panny Głupiej, po prawej stoi podobnie zwrócona Panna Mądra analogicznie ubrana, z oliwkowozielonym płaszczem z jasnozłocistą podszewką spiętym okrągłą fibulą, w koronie na okolonej nimbem głowie. W prawej ręce dzierży lampę, a lewą chwyta i podciąga połę płaszcza. Gładkie niebieskie tło ujmują w pionie wąskie, złociste bordiury z negatywowym wzorem pereł przedzielonych esami.
Chrystusowa Przypowieść o Pannach Głupich i Mądrych została przekazana w Ewangelii św. Mateusza (Mt. XXV, 1-13), w której jest ona związana z zapowiedzią Sądu Ostatecznego i upomnieniem o potrzebie nieustannej czujności. Ten kontekst zachowany został w sztuce; szczególnie w rzeźbie portalowej i malarstwie ściennym, poczynając od lat trzydziestych w. XII ze szczególnym nasileniem w wieku XIII, Panny Mądre i Głupie występowały jako symbol Sądu Ostatecznego, bądź uzupełnienie jego tradycyjnej ikonografii. Inny kontekst, w którym były obrazowane to przedstawienia maryjne, szczególnie Koronacja czy Tryumf Matki Boskiej, będącej Królowej Dziewic i Panną Najroztropniejszą.
Z krakowskiego cyklu zachowała się tylko jedna figuralna kwatera figuralna, co daje wątłe podstawy do rekonstrukcji całego okna, choć częściowo można się przy hipotetycznej rekonstrukcji wspomagać porównaniem z innymi cyklami witrażowymi (il. 4) czy miniatorskimi dotyczącymi tej przypowieści. Przede wszystkim zaś sam sposób ukazania Głupiej, jej gestykulacja, upadająca lampa i korona precyzują (il. 5), który moment historii został zobrazowany – kwatera odnosi się bez wątpienia do kończących przypowieść wersety XXV, 10-12 mówiące o zamkniętych drzwiach i odrzuceniu Głupich przez Pana młodego.
Szczególnie interesujące w kontekście krakowskiego witrażu są nieliczne i spotykane głównie w miniatorstwie ilustracje przypowieści rozpisane na dwie lub więcej scen, w tym przede wszystkim ilustracje Speculum virginum. To powstałe około roku 1100 zapewne w środkowej Nadrenii dzieło o charakterze dydaktyczno-budującym ma formę dialogu, dotyczącego pouczenia na temat życia zakonnego kobiet. Znany z ponad pięćdziesięciu odpisów (powstałych od początku w. XII po w. XVII) tekst w sposób integralny związany był z cyklem jedenastu lub dwunastu miniatur, służących zwizualizowaniu abstrakcyjnych tematów dogmatycznych i moralizatorskich. Związana z księgą szóstą miniatura ilustrująca Przypowieść o Pannach Głupich i Mądrych dzieli się na trzy poziomy (il. 6): w dolnym dwaj ustawieni po środku aniołowie budzą trąbieniem śpiące Panny (oddzielnie Głupie przedstawione po lewej, po prawej Mądre, z których niektóre bywają już obudzone; w środkowym dwie grupy Panien stoją po bokach bramy Raju o lewym skrzydle otwartym dla Mądrych, a prawym zamkniętym przed Głupimi; w górnym po środku zasiada na tronie Chrystus błogosławiący, z otwartą księgą w dłoniach, której inskrypcja jednoznacznie wskazuje na Jego rolę jako, pomiędzy ukoronowaną Ecclesią (po lewej) i Matka Boską z gestem wstawienniczym obu dłoni (po prawej) oraz dwoma aniołami.
Zachowana kwatera pochodzi zapewne z pionu środkowego (b) trójdzielnego okna (trójdzielne są wszystkie okna prezbiterium). Z dużą dozą prawdopodobieństwa w niezachowanych kwaterach skrajnych tego samego rzędu widzieć można: po lewej (pion a) dwie zwrócone zapewne w prawo Panny Głupie, po prawej (pion c) – dwie Mądre, zwrócone w lewo, co w sumie daje po trzy reprezentantki każdej grupy w jednym rzędzie. Być może zatem w powyższej, w obu pionach skrajnych (a, c) przedstawione były analogiczne pary, dzięki czemu osiągnięto zgodną z przypowieścią liczbę w sumie dziesięciu Panien. Między kwaterami z Pannami, w pionie środkowym (b) owego wyższego rzędu przedstawione były drzwi Domu Weselnego – Raju. Można tak przypuszczać, gdyż owe drzwi (otwarte po stronie mądrych, zamknięte po stronie głupich), wspomniane w przypowieści w wersecie 10 były stałym motywem ikonograficznym przypowieści – poczynając od miniatury z w. VI w Ewangeliarzu w Rossano (Rossano, Archivio Arciepiscopale di Rossano, Ms. 50, fol. 2v) (il. 7). Powyżej widzieć należałoby Chrystusa z księgą na kolanach, a w bocznych pionach Matkę Boską i Synagogę – lub rozpisane na trzy kwatery Przebywanie panien z Oblubieńcem w Domu weselnym (werset 10).
Krakowska kwatera przedstawia środkowy wycinek spotkania dwóch zmierzających ku sobie pochodów – z lewej od widza panien głupich, z prawej – mądrych, reprezentowanych przez dwie pojedyncze postacie: młode, długowłose, odziane w podobne szaty bez pretensji do śledzenia współczesnej mody. Obie panny (mądra wyróżniona jest nimbem) zmierzają ku sobie. O ile przedstawienia bądź rozdzielnych pochodów pięciu panien mądrych oraz pięciu głupich, bądź zmierzających ku wspólnemu celowi jakimi są zwykle drzwi Raju, są częste zarówno w rzeźbie głównie portalowej jak i malarstwie miniaturowym i monumentalnym, to w witrażownictwie od schyłku wieku XIII znamy szereg przykładów przedstawień niemal wyłącznie pojedynczych Panien, które dopiero wszklone w okno tworzyły najczęściej „pionowe” zespoły. Sytuacja zbliżona do tej na kwaterze mariackiej, z zachowaniem nietypowych kierunków bezpośrednio – „czołowo” spotykających się pochodów, występuje np. w Biblii Moralizowanej oraz Złotym Psałterzu Monachijskim (München, Bayerische Staatsbibliotheque, Clm 835, fol. 71v) – ale w obu tych przypadkach chodzi o inne wersety Przypowieści: odpowiednio XXV, 1-4; 25, 7-9. Bezpośredni materiał porównawczy stanowią natomiast silnie zniszczone malowidła ścienne w kościele p.w. św. Jakuba Starszego w Mieronicach Wodzisławskich (Małopolska), z czasu około 1360, gdzie na ścianie północnej prezbiterium, po bokach jednodzielnego okna „szły ku sobie” dwa pochody: po lewej od widza Panien Głupich, po prawej Mądrych. Dużo lepiej zachowane jest sporo młodsze malowidło ścienne w kościele w Hajdukach Nyskich na Śląsku (datowane zrazu na początek w. XV, obecnie na około 1430–1440), na którym dochodzi do bezpośredniego spotkania obu grup, z nadchodzącymi z lewej Pannami Głupimi, którym korony spadają z głów, a lampy już wypadły z rąk.
Ilustracja końca przypowieści zajęłaby zatem w kościele Mariackim ewentualnie trzy rzędy kwater. Nie wiemy, czy równie rozbudowana była ilustracja pierwszej części przypowieści: konfrontacja Panien Mądrych, posiadających oliwę do lamp oraz głupich (werset 1-4), sen Panien i ich przebudzenie (werset 5-7) oraz środkowa: rozmowa z prośbą o oliwę oraz jej zakup (werset 7-9). Dostatek miejsca w oknie przemawiałby na rzecz dołączenia wątków związanych z Sądem Ostatecznym – immanentnie obecnym w przypowieści – np. ilustracji Cnót i Występków. To właśnie odniesienia do Sądu Ostatecznego, często malowanego w kościołach na ścianie wejściowej oraz znacząca obecność drzwi w samej przypowieści skłania do przypuszczenia, że omawiany cykl znajdował się w oknie sVI, czyli nad wejściem do prezbiterium.
Z ogromnego przeszklenia witrażowego prezbiterium kościoła Mariackiego w Krakowie do dziś zachowała się mniej więcej 1/6. Zgromadzone w trzech z 11 okien chóru są zamontowane w dużej mierze niezgodnie z pierwotnym układem, który jednak udało się odtworzyć w ramach prac nad pierwszym polskim tomem Corpus Vitrearum Medii Aevii, w całości poświęconym witrażom najważniejszej fary Krakowa. Ukaże się on dzięki finansowemu wsparciu Miasta Kraków, a także Parafii Wniebowzięcia NMP oraz Union Académique Internationale w lipcu 2018 r.
Lech Kalinowski, Helena Małkiewiczówna, Dobrosława Horzela, Die mittelalterlichen Glasmalereien in der Stadtpfarrkirche Mariä Himmelfahrt in Krakau. Mit einer kunstgeschichtlichen Einleitung von Marek Walczak, red Dobrosława Horzela (= Corpus Vitrearum Medii Aevi Polen I,1), Kraków 2018
ISBN: TAiWPN Universitas 97883-242-3446-2
Format: 245×315 mm
Liczba stron: 551
