Kościół św. Leopolda, Steinhof, Wiedeń

Ewa Hewczuk

Na początku XX wieku

Leopold Steiner zaproponował wybudowanie w Wiedniu nowoczesnego zespołu opiekuńczo-leczniczego dla osób z problemami psychicznymi. Pomysł ten został zaakceptowany i w latach 1904-1907 powstał największy i najbardziej nowoczesny zakład psychiatryczny w Europie (dzisiaj należący do 14. dzielnicy Wiednia: Pelzing). Aby chorzy mieli spokój i bliski kontakt z naturą przeznaczono na ten cel ok. 144 ha gruntu. Powstał tu kompleks pawilonów dla 2200 pacjentów oraz personelu medycznego i zarządzającego. Łącznie w zaplanowanym „białym mieście” mogło zamieszkać 5000 osób. Na terenie zakładu wybudowano również sanatorium i teatr a na wzgórzu kościół.

Koncepcję całego projektu zakładu leczenia opracował Otto Wagner, ale on sam nadzorował jedynie budowę kościoła. Choć był on już wówczas uznanym architektem i profesorem wiedeńskiej Akademii Sztuk Pięknych, nie wszystkim podobał się nowy, secesyjny styl i skromniejszy wystrój świątyni. Pozwolenie na budowę zostało wydane, ale niektórzy podkreślali, że nie byłoby to możliwe, gdyby kościół znajdował się w centrum Wiednia. Wydano zgodę tylko dlatego, że chodziło o świątynię w ośrodku dla psychicznie chorych. Arcyksiążę Franz Ferdinand (potencjalny pretendent do tronu cesarza, zabity w roku 1914 w Sarajewie), na uroczystości otwarcia zespołu szpitalnego w 1907 roku skrytykował Wagnera, twierdząc, że jemu podobają się dzieła baroku, ponieważ pokazują przepych i bogactwo, czego nie można ukazać w stylu secesji, bo jest prostszy. Architekt odpowiedział, że proste wyposażenie kościoła spełnia cel, jakim jest możliwość modlenia się, czym rozzłościł arcyksięcia i od tej pory nie otrzymał już żadnego zlecenia z pałacu cesarskiego. Niezależnie od negatywnych ocen pojawiły się oczywiście głosy doceniające odważne, nowoczesne podejście do budowy obiektu sakralnego, o czym można przeczytać np. w gazecie Neue Freie Presse z 06. października 1907 roku.

Witraże zaprojektował Koloman Moser,

malarz, grafik, projektant mebli, szkła i biżuterii, współzałożyciel wiedeńskiej secesji oraz kierownik artystyczny Wiener Werkstätte. Wykonał je natomiast jego uczeń Leopold Forstner, który założył Wiener Mosaikwerkstätte i współpracował z innymi, znanymi twórcami wiedeńskiej secesji. Otrzymał on również zlecenie wykonania, według opracowanego projektu, mozaiki Obietnica nieba na ścianie w tle ołtarza. Jego innymi dziełami są min. witraże i mozaiki w kościele cmentarza centralnego pod wezwaniem św. Karola Boromeusza we Wiedniu oraz fryz w pałacu Stocleta w Brukseli, który zaprojektował Gustav Klimt.

Okna w kościele St. Leopold miały wpuszczać jak najwięcej słońca, dlatego założono wykonanie witraży ze szkła bezbarwnego. Prałat Heinrich Swoboda nie zaakceptował jednak wykonania przeszkleń według tej propozycji i wprowadzono zmiany. Zaproponowano częściowe wykonanie witraży ze szkła barwionego. To rozwiązanie ożywiło biało-złote wnętrze i subtelnie wprowadziło kolor, dzięki któremu promienie słońca przenikając przez witraże cieszą nas różnymi walorami barw i dają odczucie pozytywnego ciepła.

Nad głównym wejściem od strony południowej znajduje się witraż przedstawiający raj, w którym centralne miejsce zajmuje Bóg Ojciec. Przed siedzącym na tronie Stwórcą klęczą: nagi, ciemnowłosy mężczyzna i kobieta, której ciało okryte jest długimi, blond włosami. Towarzyszący im aniołowie ubrani są w piękne, ozdobne szaty. Geometryczne detale przypominają styl zdobienia stosowany w secesyjnych obrazach przez Gustava Klimta. Ich skrzydła z jednej strony rozciągają się nad tronem Zasiadającego, a z drugiej osłaniają przepraszających, szukających wsparcia ludzi. Ze stopni prowadzących do Stwórcy spływa dająca życie woda. Przypomina ona o słowach: „Jam Alfa i Omega, Początek i Koniec. Ja pragnącemu dam darmo pić ze źródła wody życia. Zwycięzca to odziedziczy…” (Ap 21,6n). Bóg Ojciec patrzy z góry na stworzony przez siebie świat. Scena ta nie jest widoczna z wnętrza kościoła, zasłaniają ją organy, jakby architekt celowo zaplanował, aby widzieli ją tylko wchodzący do środka świątyni.

Kiedy przechodzimy przez główne drzwi, ukazuje nam się w tle ołtarza misternie wykonany za pomocą mozaiki obraz (wynoszący prawie 85 m²), przedstawiający błogosławieństwo i obietnicę nieba.

Chrystusowi towarzyszą aniołowie, poniżej znajdują się Maryja, Józef oraz święci z różnymi atrybutami, również patronowie chorych. Jezus wyciąga ręce i błogosławi wszystkim, którzy do niego przyszli.

Na prawo od ołtarza, w części górnej wschodniego okna, znajdują się dwaj aniołowie, którzy patrzą w kierunku gołębicy – symbolu Ducha Św. a poniżej widnieje napis: „Selig sind die Barmherzigen, denn sie werden Barmherzigkeit erlangen”, czyli „Błogosławieni (są) miłosierni, albowiem oni miłosierdzia dostąpią” (Mt 5,7). W części głównej okna wypisano Uczynki miłosierdzia względem ducha oraz pokazano ważne postacie z Pisma Świętego i z czasów nowożytnych. Patrząc od lewej strony okna przedstawione są następujące osoby wraz z wymienionymi uczynkami:

• Johannes der Täufer (Jan Chrzciciel) – „Die Sünder zurechtweisen” – Grzeszących upominać,
• Franz von Sales (św. Franciszek Salezy) – „Die Unwissenden belehren” – Niewiedzących pouczać,
• Clemens Maria Hofbauer – „Den Zweifelnden recht rathen” – Wątpiącym dobrze radzić,
• Theresia – „Die Betrübten trösten” – Strapionych pocieszać,
• Joseph von Ägypten (Józef z Egiptu) – „Das Unrecht mit Geduld leiden” – Krzywdy cierpliwie znosić,
• Stephanus – „Denen, die uns beleidigt haben, gern verzeihen” – Tym, którzy nas obrazili, chętnie przebaczać,
• Abraham – „Für Lebende und Todte bei Gott bitten” – Za żyjących i umarłych modlić się.

Po obu stronach okna znajdują się witraże z aniołami, których szaty i skrzydła udekorowane są geometrycznymi elementami (oryginalny projekt znajduje się w Leopold Muzeum w Wiedniu).

Po przeciwnej stronie kościoła, od zachodu, umieszczono witraże o podobnej tematyce. W górnej części okna dwaj aniołowie trzymają chustę św. Weroniki z odbiciem twarzy Chrystusa. Napis: „Wahrlich, sage ich euch: Was ihr einem dieser meiner geringsten Brüder getan habt, das habt ihr mir getan” przypomina „Zaprawdę, powiadam wam: Wszystko, co uczyniliście jednemu z tych braci moich najmniejszych, mnieście uczynili” (Mt 25,40). Niżej wymienione zostały Uczynki miłosierdzia względem ciała oraz przedstawiono osoby ze Starego Testamentu i świętych.

Patrząc od lewej strony okna ukazane zostały następujące postacie wraz z wymienionymi uczynkami:

• Elisabeth – „Die Hungrigen speisen” – Głodnych nakarmić,
• Rebekka – „Die Durstigen tränken” – Spragnionych napoić,
• Bernhard – „Die Fremden beherbergen” – Obcym dać schronienie,
• Martin – „Die Nackten bekleiden” – Nagich przyodziać,
• Johannes von Gott (św. Jan Boży) – „Die Kranken besuchen” – Chorych odwiedzać,
• Johannes von Matha (św. Jan z Maty) – „Die Gefangenen erlösen” – Uwięzionych wykupić,
• Tobias – „Die Toten begraben” – Umarłych pogrzebać.

Nad głowami wiernych, w kopule kościoła, umieszczone zostały cztery podłużne witraże, które podkreślają szczególne znaczenie Ewangelii jako podstawy poznania Boga. W przeszkleniach przedstawiono symboliczne czterech ewangelistów.

Człowiek ze skrzydłami lub anioł jest symbolem św. Mateusza, ponieważ jego Ewangelia opowiada o człowieczeństwie Chrystusa „uskrzydlonego”. Lew kojarzony jest ze św. Markiem, który w swojej Ewangelii podkreśla królewskie pochodzenie Jezusa. Wół to znak św. Łukasza, ponieważ ukazuje on śmierć Chrystusa jako ofiarę, a składanie zwierząt w ofierze było we wcześniejszych kultach oraz w judaizmie powszechne. Orzeł z kolei symbolizuje św. Jana, który w swojej Apokalipsie, patrząc jak ptak z góry, widzi nie tylko to, co bliskie i teraźniejsze, ale sięga wzrokiem dalej, w przyszłość.

Według założenia projektanta

szkła miały być bez dodatkowych malatur, które musiałyby zostać utrwalone przez wypalenie w piecu. Częściowo zastosowano szkła opalowe, które były na początku XX wieku nowością. Tą innowacyjną technologię produkcji szkła barwnego, nieprzezroczystego lub częściowo przeziernego, opracował pod koniec XIX wieku Louis Comfort Tiffany. Oprócz tego, że szkła te wyróżniają się brakiem całkowitej przejrzystości, część z nich posiada interesującą strukturę.

Przy produkcji niektórych tafli połączono gorące masy różnokolorowego szkła, co stanowi intrygującą, niepowtarzalną „grę” barw. Widać to dobrze na przykładzie trawy, mieniącej się różnymi odcieniami zieleni niczym drogocenne klejnoty.

Witraże w kościele St. Leopold mają łączną powierzchnię ok. 200 m². Tworzą one zestawienie szkieł bezbarwnych oraz barwionych w masie i stanowią znakomity przykład nowoczesnych projektów. Świetny dobór szkła przyciąga uwagę zarówno ze względu na ciekawe faktury jak i subtelną, stonowaną kolorystykę, charakterystyczną dla secesji.

Wykorzystane materiały:

• „Die Kirche der niederösterreichischen Landesirrenanstalt am Steinhof, erbaut von Otto Wagner”.Neue Freie Presse [Wien], nr 15490, 06.10.1907: 13.
  http://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno?aid=nfp&datum=19071006&seite=13
• Esparza, „Dlaczego św. Łukasz Ewangelista to wół? Ktoś tu kogoś chciał obrazić?” Aleteia. Dostęp 23.01.2017.
  https://pl.aleteia.org/2017/01/23/czy-wiesz-co-symbolizuja-stworzenia-w-tetramorfie/
• Keiblinger, Paul Johannes. Kirche St. Leopold am Steinhof erbaut von Otto Wagner. Passau: Kunstverlag Peda, 2007.
• Koller-Glück, Elisabeth. Otto Wagners Kirche am Steinhof. Wien: Edition Tusch, 1984.
• Regal, Wolfgang; Nanut, Michael. „Der »Lemoniberg«. Einst die größte Irrenanstalt Europas”. Springermedizin.at, 19.12.2005. Dostęp 26.02.2015.
  https://web.archive.org/web/20150226175432/http://www.springermedizin.at/artikel/6276-der-lemoniberg-einst-die-groesste-irrenanstalt-europas-altes-medizinisches-wien-32