Joanna Utzig
Trzy okna prezbiterium krakowskiej Bazyliki Mariackiej mieszczą zespół zachowanych do dziś 115 średniowiecznych kwater witrażowych oraz pozostałości przeszkleń maswerków. Pierwotny zasób witraży krakowskiej fary uległ znacznemu uszczupleniu a kwatery były kilkakrotnie przemieszczane, jednak zachowane do dziś przeszklenia pozwalają do pewnego stopnia na rekonstrukcję pierwotnej tematyki i układu. Jednym z głównych wątków programu przeszkleń datowanych na lata 60. XIV wieku jest Biblii pauperum. Pierwotnie obejmował on okno na osi prezbiterium (okno I) oraz okno w południowo-wschodniej ścianie apsydy (okno sII). Zamysł ikonograficzny przeszkleń polegał na zestawieniu w ramach okna trójdzielnego scen ze Starego i Nowego Testamentu w następującym porządku: w środku przedstawiono w układzie chronologicznym sceny z życia Chrystusa i jego Matki, zaś po bokach wydarzenia ze Starego Testamentu służące jako ich zapowiedź. Zarówno dobór przedstawień jak i układów kompozycyjnych wskazuje na użycie przez autora programu witraży krakowskich jednej z popularnych w średniowieczu ksiąg o charakterze typologicznym.
Biblia pauperum: jedno z głównych dzieł średniowiecznej typologii
Typologia opiera się na wskazywaniu analogii między Starym i Nowym Testamentem, przede wszystkim – postaci lub wydarzeń (typów), stanowiących zapowiedź życia i działalności Chrystusa. Celem zestawień typologicznych było wyjaśnienie treści Ewangelii oraz podkreślenie jej prawdziwości poprzez wskazanie wewnętrznej spójności całego Pisma Świętego. Rozkwit typologii przypada na dojrzałe i późne średniowiecze (zwłaszcza XII-XIV wiek), kiedy to powstał szereg kompendiów poświęconych tej tematyce. Kompendia te mogły mieć formę wyłącznie tekstową, ale przeważnie była ona tekstowo-obrazowa. Wymienić tu trzeba zwłaszcza dzieła, które funkcjonują pod, częściowo wtórnymi, tytułami: Bible moralisée (w polskiej literaturze stosuje się termin „Biblia Moralizowana”), Pictor in Carmine, Biblia Pauperum, Speculum Humanae Salvationis, Concordantiae Caritatis. Mają one rozmaity charakter – zarówno pod względem uporządkowania treści i ich doboru, stopnia skomplikowania, obecności (lub nieobecności) przedstawień; różny jest też czas i środowisko, w jakich powstały wymienione dzieła. Do dziś liczniej zachowały się egzemplarze Biblii pauperum („Biblii ubogich”). Składają się one z co najmniej 34 grup obrazowo-tekstowych, których liczba w późniejszych egzemplarzach bywała zwiększana aż do 50. Przeważnie umieszczone są po dwie na jednej stronie [il. 1]. W centrum każdej z grup ukazano jedną scenę zwaną antytypem – wydarzenie z życia Chrystusa, zapisane w Nowym Testamencie lub apokryfach, której przyporządkowano jej zapowiedzi: dwa wydarzenia ze Starego Testamentu oraz cztery postacie proroków, trzymających banderole z tekstami proroctw. Już we wczesnych, czternastowiecznych rękopisach zaobserwować można dużą różnorodność w zakresie ilości scen, kompozycji stron, a niekiedy także zestawień typologicznych. Z uwagi na zasadnicze różnice między rękopisami, Gerhard Schmidt zaproponował szczegółowy podział na trzy rodziny: austriacką, weimarską i bawarską oraz szereg podrodzin. Zdecydowana większość rękopisów zawiera zarówno tekst („lekcje” biblijne odnoszące się do scen ze Starego Testamentu, tituli scen, treści proroctw), jak i ilustracje (zajmujące większą część kart). Istnieją jednak również egzemplarze bez ilustracji, zachowujące bardzo charakterystyczny schemat graficzny stron.
Wątek Biblii pauperum na witrażach kościoła Mariackiego
Pierwotne przeznaczenie kodeksów Biblii pauperum nie jest dokładnie znane (więcej na ten temat dalej). Jednym z ich pobocznych zastosowań było przenoszenie zestawień typologicznych do innych dziedzin sztuki, szczególnie malarstwa monumentalnego (ściennego i witrażowego). Cykl Biblii pauperum na witrażach kościoła Mariackiego w Krakowie jest jednym z najciekawszych i najpełniejszych przykładów przeniesienia treści księgi typologicznej do skali „makro”.
Krakowski cykl Biblii pauperum, wykonany na początku prac nad przeszkleniami, stanowił pierwotnie centralny punkt ich programu. Przyjmuje się, że wzorem książkowym dla cyklu krakowskiego był niezachowany egzemplarz Biblii pauperum z rodziny austriackiej, podrodziny Konstancja (nazwa pochodzi od kodeksu przechowywanego obecnie w tamtejszym Rosgartenmuseum, powstałego prawdopodobnie w 3. ćwierci XIV wieku). Od tematyki wspomnianych dwóch okien prezbiterium krakowskiej fary utworzono pomocnicze określenie twórcy większości zachowanych kwater witrażowych – Mistrz Krakowskiej Biblii Pauperum. Podzielony między dwa okna program liczyć mógł 35 albo 36 triad. Rozpoczynał się u dołu okna I i kontynuowany był w oknie sII, gdzie wieńczyło go 12-kwaterowe przedstawienie Sądu Ostatecznego. Krakowski cykl jest przykładem wyjątkowo wiernego przeniesienia rękopiśmiennej Biblii pauperum do medium monumentalnego. W oknie I nie ograniczono się jedynie do zestawienia w każdym szeregu trójdzielnego okna sceny z Nowego Testamentu z jej typami, ale w kwaterach nowotestamentowych przedstawiono również po cztery popiersia proroków (w drugiej części cyklu, w oknie sII z tych elementów zrezygnowano). Przy tworzeniu omawianego cyklu posłużono się nieznanym bliżej, niezachowanym egzemplarzem Biblii pauperum, blisko spokrewnionym z kodeksem w Konstancji, najprawdopodobniej starszym od niego. Inskrypcje na kwaterach krakowskich świadczą o wykorzystaniu łacińskiej wersji Biblii pauperum, podczas gdy kodeks w Konstancji pisany jest po niemiecku.
W każdym z dwóch okien mieściło się pierwotnie 20 szeregów kwater (w każdym z nich jedna triada, a więc dwa typy starotestamentowe oraz antytyp z Nowego Testamentu). Sceny pierwszej części krakowskiej Biblii pauperum ukazane są w polach prostokątnych i romboidalnych [il. 2, 3]. Ostatnie rozwiązanie, zastosowane w przypadku epizodów z Nowego Testamentu, umożliwiło wkomponowanie w naroża kwater półpostaci proroków trzymających banderole z cytatami z Pisma Świętego, stanowiącymi komentarz dla przedstawionych scen. Uwzględnienie w krakowskim cyklu Biblii pauperum nie tylko triad scen dobranych w myśl zasad typologii, ale również słownego komentarza, niemożliwego do odczytania z poziomu posadzki, nadaje mu wyjątkowy charakter. Sceny starotestamentowe umieszczono w prostokątnych polach, co pozwala na wprowadzenie bardziej rozbudowanych kompozycji. Taka potrzeba wynikała ze specyfiki scen starotestamentowych, często wymagających wprowadzenia większej liczby postaci. Zachowane do dziś kwatery należące do wątku Biblii pauperum zrekonstruować można w następującym porządku, rozpoczynając od najwcześniejszego przedstawienia chrystologicznego, od dołu okna I:
Narodzenie Chrystusa
Pokłon trzech króli
Ofiarowanie w świątyni
Mojżesz niszczy złotego cielca / Powalenie bożków egipskich
Saul nakazuje zabicie kapłanów / Rzeź niewiniątek
Powrót Dawida po śmierci Saula / Powrót św. Rodziny z Egiptu / Powrót Jakuba
Powrót zwiadowców z ziemi Kanaan / Przejście przez Morze Czerwone
Grzech pierworodny
Trzej aniołowie u Abrahama / Trzech młodzieńców w piecu ognistym
Uczta w domu Szymona / Mojżesz uzdrawia Miriam
Eliasz wskrzesza syna wdowy / Wskrzeszenie Łazarza / Elizeusz wskrzesza syna Sunamitki
Kobiety izraelskie witają Dawida wracającego z wojny
Ofiara Melchizedeka / Ostatnia wieczerza
Sprzysiężenie Żydów przeciwko Chrystusowi / Sprzysiężenie Absaloma przeciwko Dawidowi
Sprzedanie Józefa Potyfarowi
Zabójstwo Abnera / Pocałunek Judasza
Jezebel chce zabić Eliasza / Sąd Piłata / Babilończycy domagają się śmierci Daniela.
Z kontynuacji cyklu Biblii pauperum w oknie sII zachowały się następujące kwatery:
Pijaństwo Noego / Cierniem koronowanie / Elizeusz wyśmiany przez dzieci
Izaak niesie drewno na ofiarę / Niesienie krzyża / Eliasz i wdowa zbierająca drwa
Ofiara Abrahama / Ukrzyżowanie / Wywyższenie węża miedzianego [il. 4]
Stworzenie Ewy / Zdjęcie z krzyża / Mojżesz wydobywa wodę ze skały
Dawid zabija Goliata
Samson z wrotami Gazy / Zmartwychwstanie
Ruben szuka Józefa / Maria Magdalena przy grobie Chrystusa / Oblubienica szukająca oblubieńca
Chrystus ukazuje się Marii Magdalenie / Oblubienica znajduje oblubieńca
Chrystus ukazuje się uczniom / Powrót syna marnotrawnego
Gideon i anioł / Niewierny Tomasz
Wniebowstąpienie / Wniebowzięcie Eliasza
Zesłanie Ducha świętego
Koronacja Betsabe przez Salomona /Koronacja Marii / Koronacja Estery przez Ahaswera
Zaśnięcie Marii.
Z powyższego wykazu wynika, że niektóre (nieliczne) triady zachowały się w całości, z innych do naszych czasów dotrwała jedna lub dwie sceny. Istnienia kilku triad można się domyślać na podstawie egzemplarzy Biblii pauperum, jednak w cyklu krakowskim obecnie ich brakuje.
Ikonografia i kompozycja wybranej triady kwater witrażowych (Powrót św. Rodziny z Egiptu)
Przykładowa zachowana w całości triada, według Biblii pauperum ósma z kolei, pozwala na analizę kompozycji pierwotnego szeregu kwater. W centralnym pionie znajdowało się przedstawienie Powrotu św. Rodziny z Egiptu, flankowane przez starotestamentowe typy: po lewej stronie Powrót Dawida po śmierci Saula, po prawej – Powrót Jakuba [il. 5a-c]. W kwaterze centralnej, tak jak w innych przedstawieniach nowotestamentowych w cyklu krakowskim, wydzielono romboidalne pole, mieszczące właściwe przedstawienie narracyjne. W jego centrum ukazano Matkę Boską trzymającą na kolanach owinięte w powijaki Dzieciątko, siedzącą na osiołku skierowanym w prawo. Po prawej stronie ukazany jest (częściowo nie mieszczący się w kadrze) św. Józef, po lewej kompozycję równoważy niewielkie drzewko. Romb uzupełniony jest czterema półkolami z półpostaciami proroków, trzymających banderole z wypisanymi po łacinie wersetami proroctw, obecnie poważnie uszkodzonymi. Przedstawieni prorocy to Zachariasz, Dawid i dwukrotnie Ozeasz. Są oni zindywidualizowani pod względem fizjonomicznym, niektórzy noszą fantazyjne nakrycia głowy, wykonują retoryczne gesty i wydają się być pogrążeni w dyspucie. Opisany układ, ze sceną nowotestamentową ukazaną w romboidalnym polu, odbiega od pojawiającego się w wykonywanych w Austrii egzemplarzach Biblii pauperum, w których antytyp umieszczony był w polu kolistym, a typy – większych polach prostokątnych. Jednak wkomponowanie półpostaci proroków w kwaterę nowotestamentową stanowi bardzo bliskie nawiązanie do rękopisów, rzadko spotykane w cyklach witrażowych. Opisany kierunek akcji omawianej sceny z dzieciństwa Chrystusa jest niezgodny z jej tradycyjnie przyjętą kompozycją, występującą w Biblii pauperum. Zwyczajowo bowiem osiołek skierowany jest w prawo w scenie Ucieczki do Egiptu, zaś w przedstawieniu Powrotu – w lewo. Niewątpliwie jednak mamy do czynienia z przedstawieniem Powrotu św. Rodziny, świadczy o tym bowiem dobór postaci proroków i cytatów z Pisma świętego, chociaż zaobserwować można tutaj odstępstwa od egzemplarza biblii przechowywanego w Konstancji. Niewłaściwy kierunek akcji może być efektem błędnego odwrócenia wzoru kompozycyjnego, za pomyłkę uznać należy także zdublowanie proroka Ozeasza. Należy jednak zwrócić uwagę, że w poszczególnych egzemplarzach Biblii pauperum dobór typów, postaci proroków i wersetów, a także kompozycji scen ulega modyfikacjom, co stanowi podstawę dla wydzielenia grup rękopisów i świadczy o ich stałym rozwoju. Towarzyszące Powrotowi z Egiptu przedstawienia starotestamentowe wypełniają całe kwatery i ukazane są pod bardzo zbliżonymi architektonicznymi baldachimami. Scena ukazana pierwotnie po lewej stronie omawianej triady przedstawia klęczącego króla Dawida, zwróconego w prawo. Jego wzrok kieruje się ku niewielkiej postaci anioła, ukazanej w prawym górnym rogu kompozycji. Słabo czytelne inskrypcje u dołu kompozycji oraz na banderoli trzymanej przez anioła ułatwiają identyfikację sceny. Przedstawiony epizod (Druga Księga Samuela, 2,1) odnosi się do sytuacji, która miała miejsce bezpośrednio po śmierci króla Saula w bitwie z Filistynami. Na wieść o niej Dawid zwrócił się do Boga z pytaniem, czy ma powrócić do któregoś z miast Judei. Zgodnie z wolą Boga udał się do Hebronu, gdzie został obwołany królem. Drugi typ sceny Powrót z Egiptu to Powrót Jakuba (księga Rodzaju, 31, 17-18). Przedstawienie odnosi się do epizodu, w którym Jakub powraca do domu rodzinnego, opuściwszy ziemię swojego teścia, Labana. Scena zakomponowana jest zupełnie inaczej, niż pierwszy typ starotestamentowy. Tłumna, ciasno wypełniona postaciami kompozycja odpowiada biblijnemu epizodowi, ponieważ Jakub udał się w podróż ze swoimi dwiema żonami, licznymi dziećmi, służbą i zwierzętami. Wspólnym mianownikiem wszystkich trzech scen jest więc motyw podróży lub powzięcia decyzji o jej podjęciu pod wpływem woli Boga.
***
Zanalizowana triada scen pokazuje, iż zasadnicza treść mogła być zrozumiała tylko przez osobę mającą pewne przygotowanie teologiczne. Wprawdzie układ scen w obrębie okna oraz alternacja kolorów tła (wymiennie błękit i czerwień) mogą pomóc w zrozumieniu ogólnej idei, jednak mimo obecności inskrypcji niemożliwe jest zagłębienie się w szczegóły treści bez znajomości kluczowych epizodów starotestamentowych oraz ich znaczenia w egzegezie Nowego Testamentu. Należy jeszcze zwrócić uwagę na lokalizację cyklu Biblii pauperum w obrębie zespołu witraży kościoła Mariackiego. Okno na osi prezbiterium oraz sąsiadujące z nim jedno z okien zamknięcia apsydy, umieszczone bezpośrednio za ołtarzem głównym i najlepiej wyeksponowane, podkreślają szczególną rangę tych przedstawień. Przedstawienia na kwaterach należących do omawianego cyklu streszczają najważniejsze prawdy wiary i tłumaczą życie Chrystusa, a także jego śmierć i zmartwychwstanie, poprzez zapowiedzi z czasów Starego Przymierza. Jest to jednak tylko jeden z wątków treściowych tego najobszerniejszego w Polsce zespołu średniowiecznych witraży.
Warto wspomnieć również, że pochodzące z wiązanych z Austrią kodeksów Biblii pauperum wzory ikonograficzne są zbieżne z cechami stylowymi omawianej grupy kwater kościoła Mariackiego. Prawdopodobnie warsztat witrażowniczy przybył do Krakowa z Wiednia. Jest to szczególnie interesujące w związku z takim samym domniemanym pochodzeniem warsztatu rzeźbiarskiego, który wykonał dekorację prezbiterium.
Znaczenie terminu „Biblia pauperum”, jego umowne i mylące użycie
Na koniec należy poruszyć jeszcze kilka problemów związanych z kodeksami Biblii pauperum. Przyjęta obecnie powszechnie nazwa dzieła typologicznego na pewno nie jest jego pierwotnym tytułem. Pierwowzoru dla omawianych rękopisów upatruje się w 1. połowie, względnie około połowy XIII w. (chociaż najstarsze zachowane egzemplarze są niemal o stulecie późniejsze), natomiast towarzyszące księgom określenie Biblia pauperum pojawiło się dopiero w XV wieku. Wcześniejszym rękopisom przypisywano najrozmaitsze określenia, niekiedy długie i o opisowym charakterze, takie jak Registrum concordancie veteris et novi testamenti, Concordancie novi ac veteris testamenti cum dicitis prophetarum et probacionibus czy też Biblia picta. Do rozpowszechnienia się określenia „Biblia pauperum” przyczynił się przede wszystkim Carl-Heinrich von Heinecken w 2. poł. XVIII w., omawiając najstarsze drukowane egzemplarze tego dzieła. Pamiętać jednak należy o wtórnym i umownym charakterze tytułu, który współcześnie przypisywany jest księgom omawianego typu. Chociaż „Biblia ubogich” nie jest pierwotnym tytułem omawianych kompendiów typologicznych, podejmowano próby tłumaczenia, kim dokładnie mogliby być owi „ubodzy”, opierając się na założeniu, że byli oni docelową grupą użytkowników tych kodeksów. Dociekania prowadziły do rozbieżnych wniosków. Niektórzy autorzy zastanawiali się, czy księgi tego typu nie były przeznaczone dla osób nieuczonych i niepiśmiennych. Hipotezę tę należy jednak odrzucić – Biblia pauperum jest bowiem przemyślaną i spójną całością słowno-obrazową. Obraz zdaje się mieć w niej formę nadrzędną, ponieważ poświęca się mu najwięcej miejsca – warto jednak zwrócić uwagę, że tak jak skrótowe i lapidarne są teksty zawarte w tych kodeksach (oprócz niedługich „lekcji” biblijnych występują tam teksty w formie krótkich wersetów – tekstów prorockich oraz titulusów scen), tak i ilustracje, zwłaszcza we wczesnych egzemplarzach, mają lapidarny charakter. Kompozycje zawierają niewiele postaci, pozbawione są zbędnych detali, w tym niemal w ogóle nie pojawiają się tam elementy określające przestrzeń. Jednak, jak wspomniano, istnieje również grupa kodeksów bez ilustracji; co więcej, ilustracje te zapewne nigdy nie miały być wykonane, ponieważ nie pozostawiono na nie miejsca. Teksty są ułożone w formę graficzną powtarzającą tę znaną z egzemplarzy iluminowanych. Zapewne najważniejsze było więc powtórzenie określonej formy graficznej, ściśle uporządkowanego schematu uczytelnionego przez system podziałów, który dobrze uwidaczniał i tłumaczył sens poszczególnych grup typologicznych. Wiele egzemplarzy Biblii pauperum charakteryzuje wyraźna lapidarność form, a także pewna prostota artystyczna, połączona często ze „schematycznością” ilustracji, czyli posłużeniem się szkicowymi i nieco uproszczonymi rysunkami, przeważnie niekolorowanymi. Zdarzają się jednak również dzieła starannie wykonane, czy wręcz – chociaż rzadko – w swojej kategorii luksusowe [il. 6]. Chociaż kodeksy Biblii pauperum były na tle innych dzieł typologicznych stosunkowo przystępne – zarówno pod względem sposobu ujęcia treści, jak i dzięki prostocie formy, całkowicie nieuprawnione byłoby myślenie o nich jako o księgach przeznaczonych dla „ludu”, dla niewykształconych i niezamożnych wiernych. Istnieje rozbieżność zdań, czy Biblia pauperum miałaby służyć do prywatnego użytku i poznawania prawd wiary przez czytelnika, czy też stosowana być miała jako pomoc w nauczaniu wiernych, oferująca szereg zestawień typologicznych i tekstów stanowiących zasób przykładów dla kaznodziei. Druga z opcji wydaje się bardziej prawdopodobna – jako kompendium zestawień typologicznych i odpowiednio dobranych tekstów Biblia pauperum mogła być przydatna dla duchowieństwa przy komponowaniu kazań. Mogła pomóc w utrwalaniu wiedzy i w rozumieniu Biblii osobom, które miały już pewne rozeznanie w teologii i treści Pisma Świętego. Chociaż określenie „Biblia ubogich” stosowane w odniesieniu do typu kodeksów typologicznych ma charakter wtórny, jest ono bardzo silnie zakorzenione w nauce i stanowi rodzaj zastępczego tytułu, który uławia identyfikację tej grupy dzieł typologicznych.
Termin „Biblia ubogich” zrobił szczególną karierę w historii sztuki, stał się nie tylko toposem, ale wręcz stereotypem, zakorzenionym również we współczesnym języku. Jego umowne użycie prowadzi do uproszczeń i nieporozumień. Obecnie jest to właściwie synonim dla całej sztuki sakralnej średniowiecza o charakterze przedstawiającym, zwłaszcza monumentalnych dla cykli obrazowych (malowideł ściennych i witraży), których głównym celem miałoby być nauczanie i przybliżanie prawd wiary niewykształconym wiernym. Źródłem takiego użycia tego terminu jest jeden z toposów średniowiecznej teorii sztuki, który pierwszy raz pojawił się w pismach św. Grzegorza Wielkiego. Ów żyjący w VI wieku papież i doktor Kościoła pisał: „Obraz jest bowiem tym dla ludzi prostych, czym pismo dla umiejących czytać”. Koncepcja sztuki jako „litteratura laicorum” („pisma dla nieuczonych”) była następnie wielokrotnie powtarzana. Wydaje się, że w pewnym momencie określenie „Biblia pauperum” pojawiło się właśnie jako odpowiednik „litteratura laicorum”. Określenie to oddaje pewne aspekty funkcjonowania sztuki średniowiecznej, należy jednak pamiętać o jego przypadkowości i mieć na uwadze jego opisane wyżej zastosowanie. Wszystko wskazuje na to, że powiązanie tego pojęcia z rękopisami wspomnianego typu jest źródłem jego szerszego, nieścisłego użycia. Zaadaptowanie tego określenia zarówno dla wspomnianych ksiąg, jak i posługiwanie się nim w analizie przedstawień średniowiecznych, prowadzić musi do nieporozumień i uproszczeń. Przede wszystkim tożsamość rzeczonych „pauperes” może tyleż inspirować rozmaite hipotezy, co budzić konsternację. Ponadto umowne użycie tego terminu sugeruje, że dzieła sztuki średniowiecznej powstawały głównie z myślą o szerokich masach niewykształconego pospólstwa. Wskazać można jednak wiele dzieł o niezwykle skomplikowanej, nieraz wręcz hermetycznej treści, która nie była zrozumiała bez odpowiedniego przygotowania. Pewne dzieła sztuki mogły mieć zastosowanie dydaktyczne, jeżeli zostały poparte odpowiednim komentarzem duchowieństwa. Jednak biorąc pod uwagę, że szereg dzieł w obrębie kościołów, zwłaszcza znajdujących się w prezbiterium, nie był fizycznie dostępny dla zwyczajnych wiernych, mówienie o sztuce jako „biblii dla ubogich” ma jeszcze mniej sensu.
Wybrana literatura przedmiotu:
Lech Kalinowski, Helena Małkiewiczówna, Dobrosława Horzela, Die mittelalterlichen Glasmalereien in der Stadtpfarrkirche Mariä Himmelfahrt in Krakau. Mit einer kunstgeschichtlichen Einleitung von Marek Walczak, red. Dobroslawa Horzela, (= Corpus Vitrearum Medii Aevi Polen, I, 1), Kraków 2018.
Joanna Utzig, Średniowieczne witraże a Biblia pauperum: problem wzajemnych relacji, „Modus. Prace z Historii Sztuki”, 14, 2014, s. 71–97.
