Malarstwo witrażowe w Średniowieczu pojawia się już w X wieku. Pomiędzy 968 i 989 rokiem Adalberon, arcybiskup w Reims, we Francji, wprowadza tą metodą sceny biblijne do okien witrażowych w tamtejszym kościele.
Wczesne obrazy witrażowe średniowiecza posiadają cechy mozaiki. Ich twórcy sugerując się fakturą szkła uznawali, że najlepszym sposobem na umieszczenie razem, na jednej płaszczyźnie małych kawałków kolorowego szkła, będzie zespolenie ich w całość w postaci mozaiki . Ten element, wraz z bardzo popularnymi wtedy draperiami, haftami miał wielki wpływ na tworzenie obrazów na wczesnych średniowiecznych witrażach.
Teofil, niemiecki mnich z XII wieku, wymienia w swoich zapiskach, francuskich mistrzów jako najzręczniejszych w sztuce witrażu. Rzeczywiście ich dzieła malarskie, jakie powstawały wtedy na szkle, były najwyższej jakości artystycznej i były wzorcem dla artystów w innych krajach.
Malarstwo witrażowe w Średniowieczu rozwijało się powoli podążając za zmianami, jakie dokonywały się w tym czasie w architekturze.
Witraże w opactwie Suger,a w kościele Saint Denis we Francji są dowodem na odchodzenie w sztuce witrażowej od stylu romańskiego. Jest to to również powiązane ze zmianami w detalach architektonicznych kościoła.
Dalsze etapy średniowiecznego malarstwa witrażu możemy podziwiać na przykładzie cztery okien katedry Angers (1125-1149) również we Francji. Zawierają one prezentacje legendy o świętych. Witraże te wykonywane zostały w kształcie medalionów na niebieskim tle. Są to najwcześniej wykonane tego rodzaju obrazy na szkle. Serię podobnych stylistycznie witraży znajdziemy w oknach na zachodniej ścianie katedry w Chartres czy w nawie chóru opactwa St. Denis.
Forma w malarstwie witrażowym przedstawiająca medaliony na tle wzorców gobelinowych była dominująca w sztuce we Francji do końca XII wieku, pojawiając się na przykład w oknach kościołów St. Père w Chartres czy St. Trinité w Vendôme. Można odnaleźć ją również w malarstwie witrażowym w Niemczech. Widoczna jest w oknach z tego typu ozdobami w kolegiacie w Buecken.
Około połowy XII wieku francuscy mistrzowie sztuki witrażowej starając się znaleźć ciekawsze oświetlenie w odniesieniu do piękna kolorytu swoich prac, rozszerzają efekt dekoracyjny przygotowując drogę do malarstwa miniaturowego w sztuce witrażowej. Zmianie ulega technika witrażu, pojawiają się jaśniejsze barwy a artyści rezygnują zarówno z nudnych bizantyjskich inspiracji, jak i z rażących kombinacji kolorów, jakie dominowały we wczesnych dziełach średniowiecznych
Tak więc we Francji, miejscu narodzin gotyku, witraże stają się jedyną formą malarstwa monumentalnego, zastępując romańskie malowidła ścienne. Ma to ogromny wpływ na wszystkie inne prace malarskie, głównie te powiązane z oświetleniem.
W średniowiecznej Francji miasto Chartres było ważnym ośrodkiem sztuki malowania na szkle.
Witraże były na ogół tworzone dla książąt, bogatych obywateli lub gildii. To wyjaśnia istnienie wielu prac witrażowych, w których znajdują się aluzje do darczyńców czy patronów a nawet cechów rzemieślniczych.
W XIII wieku witraże dzielono na panele, ale w XIV wieku ramy witraży przybierają strzeliste formy gotyckie, ostro zakończone – podobne do tych, jakie dominują w tym czasie w rzeźbie elewacji.
W XIV wieku, a szczególnie w epoce Karola V, we Francji malarstwo ścienne miało większe znaczenie w związku z powstawaniem licznych budowli pałacowych. Wcześniej dokonał się wielki postęp w dekoracji ściennej kościołów i klasztorów Włochy, gdzie ten rodzaj malarstwa, stał się najbardziej popularny ze wszystkich innych malarskich dziedzin sztuki.
Stopniowo malarstwo witrażowe straciło romański charakter i dopasowało się niejako do zmian w stylu architektury. Odchodzono od prostej, okrągłej lub segmentowej formy w kierunku średniowiecznych, gotyckich ostro zakończonych witraży z namalowanymi gabletami i zwieńczeniami. Ten typ dekoracji przyjął się również w pałacach w Anglii i w Niemczech.
W średniowiecznej Anglii malarstwo witrażowe pozostaje pod wpływem stylu francuskiego. Odzwierciedlają to malowane okna katedry w Salisbury, Lincoln i w York.
Gotyckie malarstwo we Włoszech różniło się od tego we Francji czy w Niemczech. Artyści poświęcali znacznie mniej uwagi oświetleniu witraży. Włosi zajmowali się głównie muralem i malarstwem tablicowym, które zostało bardzo zaniedbane na północ od Alp w XIII i XIV wieku.
W Holandii przed XVI wiekiem nie były zauważalne żadne oznaki niezależności artystycznej w zakresie sztuki witrażu. Jednakże doskonałość w tym zakresie objawiła się tam dopiero w postaci okien witrażowych w epoce Renesansu, w katedrze St. Gudule, w Brukseli.
W Niemczech malarstwo witrażowe rozwijało się zdecydowanie pod wpływem stylu francuskiego. Aż do schyłku XIII wieku w malarstwie tym był obecny styl romański, zwłaszcza w częściach ozdobnych. Połączenie tych dwóch elementów, należących do początku francuskiego gotyku, w niemieckiej sztuce witrażowej było wyraźnie inspirowane dziełami znajdującymi się w oknach katedr w Chartres i w Bourges we Francji. Jednak już w XIV wieku Niemcy zdecydowanie przewyższali swoich sąsiadów w malarstwie witrażowym.
W XIV wieku malowanie na szkle i malarstwo miniaturowe dominowało w sztuce malarskiej na północ od Alp. Malarstwo tablicowe północnych krajów Europy, które stały się tak ważne w XV wieku, jest wynikiem połączenia ówczesnych malarskich trendów.
Gotyckie szczegóły istniejące w harmonii z luksusowymi architektonicznymi dekoracjami budowli, są widoczne w oknach katedr w Beauvais, Évreux, Narbonne i Carcassonne we Francji.
Płaszczyzna malowania na szkle nie była już ograniczana czarnymi liniami złączeń. Pojawia się cień w malarstwie, rysunek staje się bardziej realistyczny. W XV wieku szkło witrażowe zostaje powleczone warstwą koloru na jednej stronie. Główne punkty rysunku mogą zostać naniesione w efekcie przerzedzania tej powierzchni, co pozwalało na stworzenie głębi obrazu. Pojawia się krajobraz, perspektywa, postacie zyskują trójwymiarowość a kompozycje rozmach. Zwiększony zostaje efekt artystyczny, ale doprowadza to niestety do spadku w odniesieniu do stylu.
Malarstwo witrażowe z czasem zostało wyparte z technik sztuki witrażowej, stosowanych przy tworzeniu wspaniałych okien w budowlach sakralnych i świeckich, jednak dzieła sztuki tworzone z pomocą tej wyjątkowej metody posiadają niepowtarzalną jakość i piękno.
