Kazimierz Stawiarski
W XIX stuleciu wykorzystywanie zwykłego szkła okiennego było bardzo drogim przedsięwzięciem. Proces produkcji był trudny i kosztowny. Ponadto, w niektórych krajach stosowano tzw. podatek od przeszkleń okiennych. W Anglii taki podatek zniesiono dopiero w roku 1845. Wyeliminowanie wysokich kosztów oraz wprowadzenie nowoczesnych technologii produkcji szkła przyczyniło się do gwałtownego upowszechnienia tego materiału w budownictwie oraz sztukach zdobniczych.
Nowoczesna myśl techniczna przyczyniła się do tego, że w ofertach hut znalazły się tafle szklane o większych grubościach. Umożliwiło to stosowanie ich w formie dużych przeszkleń. Między innymi znalazły zastosowanie w oknach wystawowych sklepów. Wprowadzenie do architektury dużych otworów okiennych spowodowało, że pomieszczenia sklepowe były jaśniejsze oraz lepiej oświetlone.
W większości przypadków przejrzyste witryny sklepowe były pożądanym rozwiązaniem, gdyż umożliwiały ekspozycję towarów. Jednak w niektórych sytuacjach oczekiwano dyskrecji. To wymagało stosowania ornamentów, które z jednej strony zapewniały dostarczanie wystarczającej ilości światła dziennego, ale z drugiej strony skutecznie ukrywały nieestetyczne wnętrze lub zapewniały prywatność. Dlatego pod koniec XIX stulecia nastąpił rozkwit technik zdobniczych. Wśród nich wyróżniały się głównie dwie: rytowanie ze szlifowaniem oraz trawienie kwasem.
W miarę upływu czasu techniki te były doskonalone i uzupełniane innymi metodami dekoracyjnymi, takimi jak fazowanie, srebrzenie i złocenie. Zakres stosowanych wzorów był i jest nadal ograniczony jedynie wyobraźnią artystów, czy rzemieślników. Najczęściej wytrawianie szkła kwasem stosowane jest do uzyskiwania matowej powierzchni. Technik rytowania oraz szlifowania używa się do usuwania głębszych partii szkła. W przypadku szkła jednorodnego w masie uzyskuje się efekt wyciętych wzorów, podobnych do stosowanych w kryształach. Znacznie więcej możliwości dają szkła powlekane, gdyż usuwając barwną warstwę odsłaniamy inną. Najczęściej spotykamy się ze szkłem powlekanym jedną, barwną warstwą. Tymczasem producenci oferują szkła powlekane kilkoma a nawet kilkunastoma, różnymi warstwami. Przyczynia się to do znakomitego rozszerzenia palety możliwości w warsztacie rzemieślnika, artysty.
Trawienie kwasem
Trawienie kwasem polega na zastosowaniu kwasu fluorowodorowego, który jako jeden z kilku kwasów wchodzi w reakcję chemiczną ze szkłem powodując jego rozpuszczanie. Kwas ten wytwarzany jest przez ogrzewanie fluorku wapnia z kwasem siarkowym. Powstaje w wyniku kondensacji powstałego gazu w wodzie. Odkrywcą jest szwedzki chemik Karl Wilhelm Scheele, który dokonał tego w 1771 r. Jest jednak bardzo prawdopodobne, że substancja ta była wykorzystywana kilkaset lat przed tą datą.
Kwas fluorowodorowy standardowo dostępny jest w postaci stężonej o zawartości 40 do 50% HF. Dostępny jest on również w stężeniach wyższych – do 75% HF. Ponieważ łatwo wchodzi w reakcje chemiczne z wieloma substancjami, to wymaga specjalnych warunków przechowywania. Nie reaguje między innymi z ołowiem. W związku z tym najczęściej stosowane są stalowe lub miedziane pojemniki wyłożone wewnątrz warstwą ołowiu. Jako warstwy izolacyjnej używa się również tworzyw sztucznych.
Kwas fluorowodorowy jest bardzo agresywną i toksyczną substancją. Jego stosowanie wymaga wielu obostrzeń oraz zachowania szczególnych środków ostrożności. Szkodliwy jest kontakt bezpośredni jak i oddziaływanie oparów. W związku z tym używanie tej substancji dozwolone jest jedynie przez wykwalifikowanych użytkowników w odpowiednio przygotowanych warunkach.
Poddając szkło działaniu kwasu fluorowodorowego w krótkim czasie uzyskujemy efekt matowej powierzchni. Pozwala to na uzyskanie głównych elementów zdobniczych lub wprowadzenie ciekawego tła, które uwydatnia malaturę. Stosując maskowanie powierzchni substancjami odpornymi na kwas np. łój, zabezpiecza się wybrane fragmenty szkła. Jest to łatwy sposób do tworzenia wzorów, które powstają z fragmentów szkła nie poddanych działaniu kwasu.
Jeżeli proces trawienia trwa odpowiednio długo, to możliwe jest nie tylko zmatowienie, ale również usuwanie głębszej warstwy szkła. Ta metoda znajduje zastosowanie między innymi przy wykorzystywaniu szkieł powlekanych. Kwas fluorowodorowy, stosownie do stężenia, może w ciągu jednej godziny wytrawić materiał na głębokość około 0,5mm.
Trawienie kwasem z wykorzystaniem miki
Bardzo ciekawy efekt można uzyskać kiedy podczas trawienia powierzchnia szkła zostanie posypana płatkami miki. Ta dekoracyjna technika pozwala uzyskać nierówną, chropowatą a jednocześnie błyszczącą powierzchnię.
W XIX stuleciu opracowany został środek o popularnej nazwie „biały kwas”. W wyniku połączenia kwasu fluorowodorowego oraz węglanu sodu uzyskano substancję o konsystencji gęstej emulsji. Działanie „białego kwasu” na szkło jest odmienne od silnie żrącego kwasu fluorowodorowego. Uzyskuje się efekt delikatnej, matowej powierzchni.
Mistrzowskie pracownie doskonaląc procesy wieloetapowego trawienia „białym kwasem” oraz kwasem fluorowodorowym a także jego rozcieńczonymi formami osiągają niezwykle wyrafinowane obrazy.
Szlif brylantowy
W połowie XIX stulecia rozwinięta została technika szlifowania szkła płaskiego o bardzo dużych rozmiarach. Wprowadzono wówczas koła grawerskie, wykonane z piaskowca karbońskiego o średnicy od kilku do 100 cm. Każdy rodzaj kamienia przeznaczony jest do uzyskania określonego efektu. Generalnie duże kamienie wykorzystuje się na liniach prostych i krzywych łagodnych. Natomiast mniejszych kamieni używa się przy zaostrzonych łukach. Wykorzystywane są także różne profile krawędzi tnącej, które mogą być okrągłe, kwadratowe lub klinowe. Przy ich pomocy łatwo uzyskać efekty pryzmatycznych linii, łagodnych i szerokich linii a także usuwać materiał w celu wydobycia np. powierzchni liści.
Szlif brylantowy podobnie jak i inne techniki mechanicznej obróbki szkła wymagają intensywnego chłodzenia wodą. Proces szlifowania szkła w pierwszym etapie polega na usunięciu szkła na odpowiednią głębokość. W następnej kolejności następuje polerowanie powierzchni. Stosuje się do tego specjalne tarcze z włókniny oraz pasty polerskie.
Uzyskiwanie szlifu brylantowego jest bardzo pracochłonnym procesem i wykonywany jest przez wykwalifikowanych pracowników.
Konserwacja zdobionych wyrobów szklanych
Z biegiem lat i stosownie do warunków, w jakich znajduje się wyrób ulega on zanieczyszczeniu. Najczęściej wystarczającym jest delikatne oczyszczenie z pyłu i tłuszczu. Wykonuje się to za pomocą miękkiego pędzelka zamoczonego w wodzie destylowanej. Można stosować aceton lub rozcieńczyć denaturat wodą. Szczególnie w przypadku wartościowych wyrobów należy postępować ze szczególną ostrożnością.
Zdarza się, że wyroby zdobią pomieszczenia lub obiekty ogólnodostępne i są narażone na silny wpływ otoczenia. Mogą być wówczas pokryte warstwą pyłu, smoły, nalotu z dymu tytoniowego. W przypadku narażenia na bezpośredni wpływ warunków atmosferycznych mogą pojawiać się pleśnie i porosty. Do usuwania zabrudzeń należy używać szarego mydła i wody destylowanej. Zaleca się unikać detergentów. W żadnym wypadku nie wolno stosować materiałów ściernych.
Niestety zabrudzenia mogą być o wiele bardziej poważne. Podczas odświeżania elewacji lub pomieszczeń mogą pojawić się plamy od farb, gipsu i innych substancji na bazie cementu lub substancji epoksydowych, akrylowych czy silikonowych. Usuwanie tego typu zabrudzeń wymaga specjalistycznego postępowania.
