Witraże Kazimierza Sichulskiego (Lwów – Stare Sioło – Tarnopol)

Jurij Smirnow

Projektowanie witraży zajmowało ważne miejsce w twórczości Kazimierza Sichulskiego (1879-1942). Twórczość jego tysiącami nici była związana z miastem nad Pełtwią, gdzie on urodził się przy ul. Staszica 6 i gdzie zmarł i był pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim¹. W 1908 roku po studiach w Krakowie i Wiedniu artysta wrócił do Lwowa już jako ceniony autor karykatur i obrazów z Huculszczyzny. Właśnie we Lwowie powstały jego pierwsze kartony witrażowe. W 1908 roku Sichulski wykonał karton „Zwiastowanie”, o którym czasopismo „Świat” pisało w 1910 roku: „Jeszcze bardziej wiąże Sichulski temat religijny z nastrojem swojskim w projekcie do witrażu „Zwiastowanie”, najsilniej może działającym ze wszystkich pokazanych na wystawie.”²

Artysta użył w tym projekcie motywów huculskich przenosząc całkowicie na współczesny grunt temat ewangeliczny. Karton przedstawia „Najświętszą Pannę, pojętą jako dziewczynę huculską, wiejską.” Ku niej zbliża się Archanioł Gabriel „o młodzieńczej, słowiańskiej twarzy, w niebiańskiej szacie”, ujętej w biodrach szerokim pasem huculskim”³. Górski krajobraz jest tłem kartonu – Zima. Śnieg bieli się na górach – pierwsze lody ruszyły dopiero ze strumieniem, płynącym gdzieś od Czarnogóry. Wiatr z połonin kołysze gałęzie wierzb. Archanioł hojnie rozrzuca ziarno posiewu, przed oczyma jego tają długie śniegi zimowe, ręce jego szeroko rozpostarte i cofnięte ku fantastycznym powłóczystym skrzydłom. W ślad jego stóp wyrastają kwiaty, ożywają łąki i krzaki, nadchodzi pełnia wiosny. Ze słowami jego „Bądź pozdrowiona łaski pełna, Pan z tobą, błogosławionaś ty między niewiastami”, przemienia się przyroda, na zmianę zimie przychodzi wiosna, dokonuje się misterium świętego poczęcia, a zarazem zmienia się życie wszystkich żyjących na tej zimie, przychodzi nowa epoka. Historyk sztuki dr W. Kozicki tak ocenił tę kompozycję Sichulskiego: „Zwiastowanie” nie waham się nazwać dziełem wprost kapitalnym, tyle jest młodości, siły i rozpędu w postaci Archanioła Gabriela…, tyle karnego poddania się i słodyczy w twarzy klęczącej Madonny.”⁴ Dr W. Kozicki podkreślał, że w śmiałym i silnym spojeniu ewangelijnego tematu z polskim i huculskim tłem etnograficznym, w spojeniu, które najzupełniej odpowiada logice wyobrażeń ludowych, w wprowadzeniu w świat religijnych wizji artysty pierwiastka sztuki ludowej, leży tajemnica szczególnego wdzięku, jaki wywiera ten karton Sichulskiego.⁵

„Zwiastowanie” było eksponowane na 8 wystawach krajowych oraz międzynarodowych i zainteresowało Jerzego hr. Potockiego. W 1923 roku hrabia postanowił zamówić wykonanie tego witraża krakowskiemu „Zakładu witrażów, oszkleń artystycznych i mozaiki szklanej S.G. Żeleński” i ofiarował go kościołowi św. Trójcy w Starym Siole koło Lwowa. Prof. J. Petrus   przypuścił, że witraż był wspólną fundacją braci Jerzego i Alfreda Potockich⁶. Raczej sprawa fundacji wyglądała inaczej. Kolatorem kościoła i właścicielem dóbr Stare Sioło był młodszy z braci – Jerzy Potocki. Zajęty pracą w Ministerstwie Spraw Zagranicznych był on często nieobecny w kraju. Dlatego też, w jego imieniu pertraktacje z zakładem „S.G. Żeleński” prowadziły kancelaria centralna Alfreda hr. Potockiego lub zarząd główny dóbr i interesów Jerzego hr. Potockiego, (kancelaria i zarząd główny znajdowały się obok siebie we Lwowie przy ul. Kopernika 15 i Ossolińskich 7), jak również ksiądz kanonik Jan Kruczkiewicz proboszcz ze Starego Sioła. 17. IX. 1923 roku Jerzy hr. Potocki zlecił zakładowi   witraży „S.G. Żeleński” wykonanie tryptykowej kompozycji do prezbiterium, złożonej z trzech witraży na podstawie kartonu K. Sichulskiego z 1908 roku⁷. 22. X. 1923 roku ks. J. Kruczkiewicz pisał do Krakowa, że „Pan hrabia był tu w kościele… o witrażach mówił jako o rzeczy dokonanej i umówionej. Ja chciałbym na razie jedno okno zrobić, a może i dwa, tylko raz jeszcze proszę niech mi W.P.Dobrodziejko pójdzie na rękę”⁸ Otóż, brak pieniędzy i galopująca inflacja nie pozwoliły zrealizować projekt w całości. Nie doszło również do wstawienia w okna nawy głównej witraży ornamentalnych z medalionami przedstawiającymi Najświętsze Serce Pana Jezusa i Najświętsze Serce Matki Boskiej, o których zakład donosił do Starego Sioła: „Stosownie do zlecenia Przewielebnego księdza kanonika z dnia 17. IX. b.r. we Lwowie posyłamy dwa pośpiesznie wykonane szkice na okna geometryczne z medalionami Serca Pana Jezusa i Serca Matki Boskiej”. Jedno okno miało kosztować 10. 700. 000 Mkp.⁹

Tym czasem K. Sichulski wykonał nowy karton tylko na jedno okno o wymiarach 115×260 cm. W części centralnej umieszczono postać Najświętszej Marii Panny, w górnej – medalion z gołębicą, symbolem Ducha   Świętego, którego nie było na kartonie z 1908 r. Pejzaż znacznie stylizowano. W ostatniej chwili wynikł problem z napisem i umieszczeniem herbu Potockich Pilawa, który udało się szczęśliwie przezwyciężyć¹⁰. W dolnej części na wstędze umieszczono łaciński napis „CSUTUM OPPONEBAT SCUTIS” a nad nim herb Pilawa. W maju 1924 roku witraż został zamontowany w kościele. Cena wykonania wyniosła astronomiczną sumę – 240. 000. 000 Mkp¹¹.

W 1909 roku K. Sichulski zaprojektował dwa   wielkie kartony witrażowe (363×100 cm) do okien nawy głównej kościoła św. Elżbiety we Lwowie. Budowa tej świątyni w latach 1904-1911 stała się wydarzeniem na skalę całej Galicji Wschodniej. Ozdobienie kościoła trwało przez wiele lat do 1939 roku. Artyści lwowscy uważali udział w ozdobieniu tej świątyni wyróżnieniem i zaszczytem dla siebie.

Kartony trzydziestoletniego K. Sichulskiego „Bogurodzica” i „Dies irae” zrobili dobre wrażenie na abp. J. Bilczewskiego, zdobyli uznanie znawców i publiczności na licznych wystawach. Wykonany w 1911 roku trzeci karton witrażowy do kościoła św. Elżbiety „Matka Boska Królowa Korony Polskiej” był wysoko oceniony w tymże roku na wystawach we Lwowie i Krakowie. Dr W. Kozicki ocenił te kartony, jak „zupełnie już dojrzałe artystyczne kompozycje”¹². Inne krytyk pisał o „Dies irae”: „Oto Chrystus na ostatecznym sądzie. Figura Chrystusa traktowana w formach rozmyślnie naiwnych, takich, jakie odpowiadały wyobrażeniom pierwszych wieków chrześcijaństwa, stwarza pełen nastroju kontrast dla symbolicznej sceny ostatecznego sądu. U boku para aniołów dmie w straszliwe trąby, mające zbudzić „żywe i umarłe”. U stóp biblijny lewiatan wyrzuca z otwartej paszczy morze niszczącego ognia. Dołem wije się w bólu skazana na potępienie ludzkość. W czerwonej, ognistej barwie kąpie się cały karton. Zdaje się, jak gdyby płomienie przepływały przez wszystkie części witrażu.”¹³

Ornament witraża opiera się na motywach kwiatowych. Figury aniołów ognistymi mieczami strącających grzeszników w przepaść i figury ludzkie oplątane zgubnymi wężami, całe tło obrazu, są wtopione w powódź ginącej w czerwonych językach płomieni roślinności i kwiatów utrzymanych w tonach liliowo-szaro-niebieskich i zielonych, „wśród kosaćców, sasanek i paproci, z których wybuchają miejscami ognisto-pomarańczowe kielichy żółtych lilii i w przedziwnie wplątane w tę gęstwę płomykowate pęki rozwijających się kasztanów…”¹⁴ Całość kompozycji wykonano z potężnym barokowym rozpędem w ruchu i afekcie. I tylko postacie Chrystusa i aniołów stylizowano „po romańsku”. Współczesna Sichulskiemu krytyka uważała, że „witraż zbyt mało ma światła.”¹⁵

Całkiem inną kolorystyką charakteryzuje się drugi witraż „Bogurodzica”. Dominuje łagodna tonacja złota, jakby patyną powleczonego. W górnej części witraża autor umieścił obraz M.B. Częstochowskiej. „Nad głową Jasnogórskiej Królowej, niby baldachim, zwarły się skrzydła klęczących aniołów, w których przepyszną kombinacją połączyły się: migotliwość wieśniaczych   pawich piór i dostojny rysunek husarskich skrzydeł.   Dołem rozlany bogaty ornament roślinny i kontury polskiego orła, na którego tarczy wspierają się stopy Maryi, niżej gotykiem wypisana strofka Boga-Rodzicy, a spodem las kopii i pochód pancernych rycerzy, idących w bój za wiarę.” ¹⁶

Wrażenie sprawiają fantazyjne, ogromne, jaskrawe skrzydła aniołów obok nich postać św. Wojciecha i morze stylizowanych kwiatów w części górnej w maswerkach i nad głową Bogurodzicy i u jej stóp. Kwiaty i liście oplatają litery pieśni „Bogurodzica”, tworząc z nimi całość kompozycyjną. W powodzi roślinności i kwiatów toną postacie hieratycznych huzarów i wodza ich króla Jana III Sobieskiego. Dr W. Kozicki określił te kwiaty, tę roślinność „indywidualnie i arcypomysłowo stylizowanymi” i zobaczył w nich wpływ S. Wyspiańskiego nauczyciela K. Sichulskiego w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.¹⁷

Trzeci karton do okien kościoła św. Elżbiety „Matka Boska Królowa Korony Polskiej” Sichulski wykonał o dwa lata później. W części górnej witraża autor umieścił wielką postać Matki Boskiej Częstochowskiej adorowanej przez św. Wojciecha i św. Kazimierza     królewicza. Obok nich tłumy modlących się ludzi. Po stronie lewej obok św. Kazimierza – rycerstwo polskie, po prawej stronie obok św. Wojciecha – powstańcy   ginący za Ojczyznę. Nad nimi, obok Matki Boskiej, postacie dwóch aniołów. Jeden, po lewej – modli się, drugi, po prawej – płacze, ubolewa o losy umierających za Ojczyznę. W kompozycji witraża nie ma bujnej roślinności, kwiaty nie odgrywają roli dekoracyjnej. Odwrotnie, zwracają uwagę w kwaterach dolnych monumentalne, hieratyczne postacie księcia Henryka Pobożnego, wielkiego hetmana Stanisława Żółkiewskiego i dwóch powstańców z 1863 roku.

Już w 1910 roku jeden ze lwowskich krytyków sztuki w relacji z pierwszej wystawy kartonów Sichulskiego wyrażał zachwyt, a zarazem zaniepokojenie dalszym losem tych dzieł. „Czy przeniesione będą na szkło?” – zadawał pytanie i odpowiadał: „Trudno przypuścić, aby to bogactwo natchnienia mogło nie znaleźć pełnego wyrazu, aby te świetne symfonie barw nie miały zagrać w przeznaczonym dla siebie miejscu – kościele polskim.”¹⁸ Artysta również liczył na pozytywną opinię   komitetu artystycznego, który czuwał nad wystrojem wnętrz kościoła św. Elżbiety. W 1911 roku na wyraźne życzenie lwowskiego arcybiskupa Józefa Bilczewskiego kartony przedstawiono komitetowi, jednak projekty   Sichulskiego nie spotkały jednoznacznej pozytywnej oceny.¹⁹ Opinia ta położyła kres planom artysty, który przy realizacji pierwszych trzech witraży, mógłby spodziewać się dalszych zamówień do tejże świątyni. (Jedna z największych lwowskich świątyń – kościół św. Elżbiety liczył 12 wielkich łukowych neogotyckich okien w nawie głównej, ogromną rozetę nad wejściem, dwa duże okna z rozetami po obu stronach transeptu i więcej niż 30 mniejszych okien w prezbiterium, kaplicach i zakrystiach.) Na przeszkodzie realizacji projektów Sichulskiego stało kilka powodów. Byli wśród nich problemy finansowe – koszt budowy kościoła wynosił około 1. 550. 000 koron i na dalsze wyposażenie wnętrz pieniędzy stale brakowało.²⁰ Jednak, nie można ominąć niesprawiedliwej krytyki w prasie galicyjskiej, która też wywarła odpowiednią presję na członków komitetu artystycznego. Pierwszy „zarzut” spotkał Sichulskiego z powodu posługiwania się motywami huculskimi. Jak pisał w 1910 roku „Świat”: „…zarzut ten wyszedł ze strony estetyki podszytej nacjonalizmem… i powiatową polszczyzną”, która „zżyma się na huculskie tematy Sichulskiego”.²¹

Nowoczesną sztukę K. Sichulskiego oraz innych artystów współczesnych nie rozumiała i krytycznie przyjmowała część duchowieństwa, zwłaszcza parafialnego. Stąd drugi „zarzut”, który ogłosił w „Gazecie kościelnej” ksiądz P.: „Pan Sichulski jest malarzem niewątpliwie uzdolnionym, ale upodobał sobie sposób malowania skrajnie realistyczny, bezduszny, twardy, a szczególnie rażący w obrazach treści religijnej. Jego kartony do   witrażów „Bogurodzico”, „Zmartwychwstanie” itd. nie okazują ani śladu jakiegoś nastroju religijnego; zupełnie zaś chybiony jest pomysł „Zwiastowania”; ten chłop barczysty, wyprostowany, rezolutny, wygląda więcej na wojownika rzymskiego niż na Archanioła; ta niewiasta o rysach pospolitych nie ma wcale wejrzenia Dziewicy Niepokalanej.”²²

W tymże 1909 roku Sichulski wykonał jeszcze jeden karton „Zmartwychwstanie” (98×67 cm) do okna   w refektarzu klasztoru o.o. Misjonarzy we Lwowie. Zmartwychwstałego Chrystusa przedstawiono na tle krajobrazu górskiego, gdzie między kamieniem rosną krzaki. Ujęcie Chrystusa wyciągającego ramiona w geście ukrzyżowania, w ciernistym krzewie – nawiązuje do symboliki Drzewa Życia. Dr W. Kozicki pisał, że ten Chrystus „o fantastycznej twarzy wizjonera unoszącego się w postawie sztywnej, w jakiej na krzyżu zawisł, Chrystus, przez którego ręce i nogi przerastają gałęzie cierniowe, wywierał niezapomniane wrażenie”²³. Bardzo umiejętnie artysta połączył subtelność w traktowaniu postaci Chrystusa z kolorystyką obrazu, z doskonałym przejściem od bladego księżycowego światła w części górnej do ciemnych gąszczów wikliny u dołu. Ten projekt w szkle też nie był zrealizowany.

Wyżej opisane kartony witrażowe K. Sichulski z wielkim powodzeniem przedstawiał na licznych wystawach w latach 20-tych i 30-tych. Oto jeden z pierwszych komentarzy z „Powszechnej wystawy Architektury, Malarstwa i Rzeźby polskiej”, która odbyła się w 1910 roku we Lwowie: „Kilkanaście kartonów Sichulskiego widzimy przed sobą – plon wytężonej pracy ostatniego roku. I od razu spostrzegamy, że witrażowi polskiemu przybył talent, równy największym, jakie dotychczas były u nas czynne w tej dziedzinie. Kartony rozwieszone we lwowskim Pałacu Sztuki, dają smak arcydzieł w wielkim stylu.”²⁴

Następna lwowska realizacja witrażowa Sichulskiego datuje się 1924-1926 rokiem. Wtedy     Małopolskie Towarzystwo Łowieckie zamówiło u Sichulskiego do 50-lecia swojej działalności (1876-1926) projekt ozdobienia kaplicy św. Huberta w kościele św. Elżbiety. Artyście udało się zrealizować w całości swoją koncepcję ozdobienia wnętrza tej niewielkiej kaplicy. Według jego projektu wykonano ornamentacyjną polichromię ścian, ołtarz wraz z mensą i tabernakulum, obraz ołtarzowy „Wizja św. Huberta”, sześć lichtarzy, kratę mosiężną, kilim i witraż. Dr W.   Kozicki uważał, że „wszystko jest objęte jednolitą niezwykle szczęśliwą myślą dekoracyjną”²⁵. Witraż wstawiono w ostrołukowe okno i podzielono na dwie części wertykalne. Maswerki w części górnej okna zdobił wielobarwny zgeometryzowany ornament. W części dolnej usytuowano dwa medaliony z napisami wykonanymi stylizowanym gotykiem: „Małopolskie Towarzystwo Łowieckie” i „Całość kaplicy projekt. K. Sichulski + Witraż wykonał S.G. Żeleński w Krakowie” i daty 1876-1926. Nad nimi w dwóch górnych medalionach Sichulski umieścił dwie jednakowe postacie jeleni z wizji św. Huberta.

Projekt ozdobienia kaplicy św. Huberta najpierw nie   uzyskał akceptacji komitetu artystycznego Towarzystwa Łowieckiego. Tylko pełne aprobaty opinie pisemne lwowskiego konserwatora wojewódzkiego dr. J. Piotrowskiego, dr. W. Kozickiego i prof. W. Podlachy okazały decydujący wpływ na pozytywne rozstrzygnięcie kwestii jego realizacji.²⁶

Nowy witraż Sichulskiego pod względem stylu znacznie różnił się od projektów z przed I wojny światowej. Dawniej ornament jego opierał się na motywach kwiatowych. Postaci jego tonęły w powodzi irysów, lilii, rozkwitłych kasztanów. W witrażu do kaplicy św. Huberta kwiaty stosuje artysta bardzo oszczędnie, i to wyłącznie w stylizacji. Zastąpiły je „kształty geometryczne, robiące wrażenie kubizowania, jaśniejące barwami tęczy trójkąty, wydłużone romby, trapezy, zygzaki… Takimi formami wypełnia Sichulski wszystkie ornamentacyjnie wolne przestrzenie…”²⁷

Znany polski pisarz Jan Parandowski w tymże 1929 roku odwiedził lwowską pracownię Sichulskiego i tak ocenił jego twórczość: „Rzeczą zaś godną uwagi jest ciągłe wracanie do tematów religijnych, których opracowanie zawsze poza robotą sztalugową domaga się ścian kościelnych i ołtarzy. Wobec dzisiejszej obojętności, będącej raczej otwartą niechęcią do ozdabiania naszych kościołów prawdziwą sztuką, ta strona twórczości Sichulskiego jest po prostu pasją bezinteresowną i niepozbawioną goryczy. Kazimierz Sichulski należy do przednich budowniczych współczesnego malarstwa   polskiego ze względu na wartość, charakter i bogactwo swych dzieł. Sichulski stawia sobie coraz nowe zagadnienia, a niesłabnący zapał chroni go od ciasnoty ciągłych powtórzeń, w jakich zazwyczaj wysycha długoletnia praca artystyczna.”²⁸

W 1928 roku dziekan i proboszcz tarnopolski ks. A. Ratuszny zamówił u Sichulskiego trzy kartony witrażowe dla parafialnego kościoła p.w. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Parafialny kościół w Tarnopolu zbudowano w latach 1903-1908 staraniem ówczesnego proboszcza i dziekana tarnopolskiego ks.-infułata B. Twardowskiego, późniejszego arcybiskupa metropolity lwowskiego. Ks. B. Twardowski wybrał jeden z niezrealizowanych projektów konkursowych słynnego architekta prof. T. Talowskiego, który ten podawał na budowę kościoła św. Elżbiety we Lwowie. Stylowo i w wielu elementach konstrukcji kościół tarnopolski był bliźniaczym lwowskiego. Jeszcze przed I wojną światową ks. B. Twardowskiemu udało się znaleźć fundusze na wyposażenie i ozdobienie wnętrz świątyni i zamówić witraże w ogromne neogotyckie okna. Część witraży ofiarowali przedstawiciele społeczeństwa tarnopolskiego (na przykład rodzina Sozańskich). Powstał wspaniały zespół składający się z sześciu dużych i trzech małych kolistych witraży w prezbiterium; sześciu – w nawie głównej, dwóch – w transepcie i pięciu medalionów witrażowych nad konfesjonałami. Witraże zamówiono w „Krakowskim Zakładzie Witraży i Mozaiki Szklanej S.G. Żeleński”.

Czasopismo „Nasz kraj” donosiło, że „witraże sporządzone w fabryce Żeleńskiego o motywach Matejkowskich, …w prezbiterium są wzorowane na witrażach kościoła Mariackiego w Krakowie.”²⁹ Wykonanie witraży według już istniejących kartonów kosztowało taniej, a nadawało prowincjalnej świątyni możliwość zamówienia obrazów znanych i wysoko cenionych artystów. W witrażach prezbiterium poczyniono tylko niewielkie zmiany – w części dolnej dodano herby ofiarodawców. W oknach transeptu ustawiono dwa duże witraże – „Ofiarowanie” i „Wniebowzięcie”³⁰. Wykonane ze szkła katedralnego okna w nawie głównej „mieli tylko szlak kwiatowy”³¹. W czasie I wojny światowej kościół tarnopolski był bardzo uszkodzony. W sierpniu 1917 r. po wycofaniu wojsk rosyjskich z Tarnopola „Kurjer lwowski” donosił: „W szczególności obiecał Namiestnik hr. Huyn pomoc na odrestaurowanie kościoła parafialnego, niedawno wybudowanego według planów Talowskiego przez inż. Neuhoffa, a obecnie bardzo zniszczonego pociskami armatnimi. Nie tylko bowiem zniszczona została okazała wieża w kilku miejscach i dach, ale także główny ołtarz, wnętrze kościoła, organy i witraże.”³²

Dopiero w 1924 roku ks. A. Ratuszny znalazł fundusze na rekonstrukcje starych i zamówienie nowych witraży. W umowie podpisanej dnia 23 maja 1924 r. z zakładem „S.G. Żeleński” przewidywano wykonanie „6 okien do prezbiterium według wzorów dawnych za łączną sumę 7. 200 zł …, 5 medalionów nad konfesjonałami po 120 zł za sztukę …, całkowitą rekonstrukcję dwóch dużych   witraży w nawie krzyżowej („Ofiarowanie” i „Wniebowzięcie”) za łączną sumę 7. 500 zł …, 3 witraży kolistych w prezbiterium za cenę łączną 450 zł.”³³ W kościele zachowała się, pisał ks. A. Ratuszny „część oszklenia, znaczna ilość ołowiu z dawnych witrażów, a nadto wiele bardzo kawałków szkła z witrażów „Wniebowzięcie” i „Ofiarowanie”³⁴. Po wykonaniu tych prac ks. A. Ratuszny myślał o zamówieniu 6 witraży do nawy głównej i jednego w okno nad chórem muzycznym. „Cztery z nich mają być według przedwojennego projektu” – pisał ks. A. Ratuszny – „a dwa chciałbym mieć figuralne, odpowiednie w kolorycie i rodzaju rysunku do dużych witraży w nawach bocznych. Mogą być skopiowane i odpowiednio rozłożone z witraży wykonanych do OO Jezuitów w Krakowie (kościół Najśw. Serca na Wesołej). Oczywiście trzeba poprosić twórcy tych witraży o odpowiednie kopie. Tak samo ten twórca ma dać szkic witrażu dużego nad organami. Witraż ten musi harmonizować w kolorycie i rysunku z dwoma dużymi witrażami w nawach bocznych. Może być albo Narodzenie Chrystusa, albo inna odpowiednia scena z życia Chrystusa lub Maryi.”³⁵ Rekonstrukcję i dorobienie zniszczonych w czasie wojny witraży polecono F. Mączyńskiemu – kierownikowi artystycznemu zakładu. Zamówienia na nowe witraże ks.-proboszcz chciał złożyć prof. J. Bukowskiemu autorowi przedwojennej polichromii wnętrz tegoż kościoła. Jednak projekt jego w cenie 100 dolarów za karton okazał się za drogi dla parafii tarnopolskiej. W 1925 roku dla remontów i uzupełnienia witraży w prezbiterium zakład „S.G. Żeleński” użył tańsze szkło katedralne, z czego komitet parafialny był bardzo niezadowolony. Zakład tłumaczył się, że „widać tu kolosalną różnicę w cenie i co za tym idzie przyczynę dania innego rodzaju szkieł, aniżeli przed wojną, a wskutek tego niezadowolenia z efektu okien, który jest inny, aniżeli dawniej… Dziś stosunki tak się układają, że możemy już sprowadzać każde ilości szkła i wobec tego nieprzyjemności co do kolorów nie będzie.”³⁶ Witraż w oknie nad chórem muzycznym zakład ocenił na 11. 500 złotych; dwa nowe figuralne witraże w okna nawy głównej – na 2. 900 złotych każde; rekonstrukcje witraży w oknach nawy według starego wzoru, t.z. z bordiurą kwiatową – na 1. 850 złotych, wykonując je tylko z najlepszego szkła antycznego.³⁷

W 1928 roku Zakład „S.G. Żeleński” podjął oszklenie sześciu okien wieży „w całości ze szkła katedralnego zagranicznego”, trzech okien małych na chórze o wymiarach 0,68×1,82 m i trzech okien przy schodach ze starych gomółek.”³⁸ W grudniu 1928 roku po nieudanych pertraktacjach z J. Bukowskim i zakładem „S.G. Żeleński” w sprawie projektowania nowych kartonów figuralnych do okien w nawie i nad chórem, ks. A. Ratuszny zwrócił się w tejże sprawie do prof. K. Sichulskiego. Ciekawe, że ksiądz proboszcz zmienił temat witraża w oknie nad chórem muzycznym i proponował umieścić tam wizerunek św. Cecylii. 28 grudnia 1928 roku w liście do proboszcza Zakład donosił: „Teraz pozostaje jeszcze kwestia okna św. Cecylii nad chórem, słyszeliśmy że Przewielebny ksiądz kanonik zwracał się o karton do prof. Kazimierza Sichulskiego, jeżeli ta rzecz jest aktualna nie chcielibyśmy wchodzić w drogę prof. Sichulskiemu, proponując kogoś innego z artystów malarzy, tem bardziej że jesteśmy przekonani, że projekt witraży tego artysty będzie pierwszorzędnie piękny...”³⁹

K. Sichulski dostał również zamówienie na dwa kartony do okien kaplicy (zakrystii) o wymiarach 0,83×1,93 m. Mieli to być „Św. Kazimierz” i „Św. Stanisław Kostka”. W 1929 roku postanowiono, że wielki witraż nad chórem będzie przedstawiał: „Chrystusa błogosławiącego dziatki”. W tymże 1929 roku Sichulski wykonał wszystkie trzy kartony i we wrześniu dwa mniejsze wystawiono w pawilonie „S.G. Żeleński” na IX Targach Wschodnich we Lwowie. Zakład krakowski donosił , że „w pawilonie naszym na Targach Wschodnich są wystawione 2 mniejsze kartony św. Kazimierz i św. Stanisław prof. Sichulskiego. Wzbudzają ogólny zachwyt, żałujemy że nasz pawilon za mały i że nie mogliśmy dużego kartonu chociaż częściowo pokazać…”⁴⁰

Kartony do kościoła tarnopolskiego stylowo przypominały witraż do kaplicy św. Huberta, i byli wykonane w naturalnej wielkości. W części górnej witraża nad chórem w wielkiej rozecie artysta umieścił obraz Matki Boskiej Nieustającej Pomocy – patronki świątyni. Dookoła obrazu w sześciu maswerkach zaprojektowano ornament ze stylizowanych romboidalnych kwiatów. Niżej znajdowała się monumentalna, pełna pogody postać Chrystusa, który nachylił się ku dziatkom błogosławiąc ich. Po prawej i lewej stronach od Chrystusa kwatery wypełnili postacie matek trzymających swoich małych dzieci. U stóp Chrystusa Sichulski zaprojektował dwa wielkie dekoracyjne medaliony, „a niżej w czterech grupach figury matek i dzieci modlących się i błagających Chrystusa.” Tło witraża, medaliony i maswerki artysta wypełnił stylizowanymi kwiatami i gałęziami, zygzakami i trapezami.⁴¹ Dolną część okna zasłoniętą organami postanowiono wykonać znacznie skromniej – było by to tylko oszklenie z gomółek.

Karton „Chrystus błogosławi dziatki” wystawiony na prestiżowych wystawach w Krakowie i Katowicach nie doczekał się realizacji w szkle. Jeszcze w latach 1936 i 1937 Zakład „S.G. Żeleński” prowadził pertraktacje z nowym proboszczem świątyni tarnopolskiej ks. S. Wałęgą w sprawie wykonania tegoż witraża. Nie doprowadziło do rezultatu nawet znaczne obniżenie ceny z 14. 700 złotych do 6. 600 złotych” za witraż w części figuralnej wykonany w całości z szkieł antycznych, malowanych i wypalanych i z szkieł katedralnych w części geometrycznej”.⁴² Chodziło jednak nie tylko o pieniądze. Decydującym w tej sprawie był fakt, że kler tarnopolski nie akceptował stylowe koncepcje Sichulskiego. Powtórzyła się historia z witrażem „Wizja św. Huberta” ze Lwowa. Tylko w Tarnopolu nie było, niestety, znawców i profesorów miary J. Piotrowskiego, W. Kozickiego czy W. Podlachi. Nie było komu na miejscu przekonać proboszcza w zaletach artystycznych nowego dzieła Sichulskiego. Ks. S. Wałęga pisał o nowych kartonach artysty: „ Otóż te projekty odbiegły od stylu wszystkich innych witraży, które, aczkolwiek artystycznie wykonane, kłócą się ze „starymi”… Obecny witraż będzie należał do najbardziej widocznych, więc sądzę, że powinien być w „zgodzie” z innymi. Chciałbym, aby wpierw zyskał ten projekt aprobatę naszego Najdostojniejszego Arcypasterza, który interesuje się każdym szczegółem w tutejszym kościele.”⁴³ Nie pomogły zapewnienia Zakładu „S.G. Żeleński”, że witraż ten „jest piękny i oryginalny…, był na kilku wystawach prac prof. Sichulskiego i zyskał sobie uznanie krytyki.”⁴⁴ Również nie pomogła reklama samego zakładu, że „materiały mamy najwyższej jakości i szkła antycznego w ogromnym wyborze, bo około 350 kolorów i odcieni tak, że wykonanie witrażów nie przedstawi dla autora projektów żadnych trudności. Szkła te antyczne mamy niemieckie i częściowo jeszcze francuskie. W lutym otrzymamy ogromny nowy transport bo około 450 metrów kwadratowych szkła antycznego w pięknych odcieniach o najwyższej jakości. Wykonanie jest u nas zawsze najwyższej jakości. W roku 1936 wykonaliśmy szereg pięknych witrażów projektowanych przez artystów tej miary co: prof. Mehoffera do Turka, prof. Bukowskiego do Sosnowca i do Proszowic, prof. Rosena do Podkowy Leśnej, prof. Maszkowskiego do Warszawy…, prof. Bunscha do Katowic, prof. Głogiera do Wilna…”⁴⁵ Prof. K. Sichulskiemu i zakładu „S.G. Żeleński” udało się sfinalizować tylko wykonanie dwóch mniejszych witraży „Św. Kazimierz” i „Św. Stanisław Kostka”, które już w 1930 roku wykonano w szkle. Jednak zarząd kościelny nie śpieszył się z opłatą i wprawieniem ich w okna.

Jeszcze w 1932 roku J. Langman pisał: „dowiadujemy się z przykrością, że witraże te już wykonane, nie zostały jeszcze wprawione w okna z powodu zaniedbania czy niezrozumienia gospodarzy tegoż kościoła.”⁴⁶ Dopiero w roku następnym witraże zmontowano w oknach kaplicy bocznej. Na to ksiądz proboszcz   S. Wałęga zauważył: „dobrze, że ich nie widać na kościele…”.⁴⁷

W obydwóch witrażach centralne sceny figuralne są ujęte w jednakowe obramienia (bordiure) ze zgeometryzowanych, „kubizowanych” kwiatów i liści kasztanów. Sceny centralne utrzymano „w barwach jasnych i naturalistycznej formie i traktowano z przewagą całkowitą momentu figuralnego.”⁴⁸ U góry witrażu „Św. Kazimierz” artysta umieścił medalion z wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej w otoczeniu nimbu gwieździstego z rozchodzącymi się ostrymi trójkątnymi promieniami. W centrum okna po stronie lewej znajduje się klęcząca postać św. Kazimierza Królewicza w płaszczu i z Ewangelią.   Po stronie prawej – postać Matki Boskiej z lilią w ręku.   U stóp Królewicza korona i orzeł biały, herb Polski. U stóp Matki Boskiej – Pogoń, herb Litwy. Po lewej stronie napis: „Prof. K. Sichulski. Wyk. S.G. Żeleński, Kraków, 1929”. Pod herbami napis większymi gotyzowanymi literami: „SÃTS CASIMIRUS”. U dołu bordiurę wykonano ze stylizowanych zgeometryzowanych liści i owoców kasztanów. W witrażu „Św. Stanisław Kostka” scena centralna przedstawia tegoż świętego, opiekuna   i patrona młodzieży z pochyloną ku dziecku pogodną twarzą. U dołu napis: „Prof. K. Sichulski. Wyk. S.G. Żeleński”, u stóp świętego gotyzowany napis: „SÃTS STANISLAUS KOSTKA” i herb Pilawa.⁴⁹

Historycy sztuki i współczesna K. Sichulskiemu krytyka wysoko ocenili jego wkład w rozwój witrażownictwa polskiego. „Zwrócenie się Sichulskiego do witraży” – pisało w roku 1910 czasopismo „Świat” – „jest wybitnym wypadkiem w rozwoju polskiego witrażownictwa”. „Tygodnik ilustrowany” uważał, że w projektowaniu witraży „Sichulski jest obok Mehoffera niedościgłym   mistrzem. Technika, specjalna w tym razie, rysunek, koloryt i kompozycja zlewają się w nich w całość pełną siły dramatycznej, indywidualnego wyrazu i niepospolitego piękna”. Żal tylko, że część kartonów mistrza nigdy nie była realizowana w szkle, inne, wykonane i wprawione w okna kościołów, zniszczono w czasie II wojny światowej. Ze wszystkich opisanych w tym artykule witraży, zachowało się tylko „Zwiastowanie” w Starym   Siole. Dziś kartony K. Sichulskiego są własnością muzeów i instytucji kościelnych Krakowa i Wrocławia.

1. Houszka E., “Kazimierz Sichulski. Katalog wystawy”, Wrocław, 1994 r., s. 15
2. „Świat”, 1910 r., nr 42, s. 5
3. Tamże, s. 5
4. Kozicki W., „W gaju Akademosa”, Lwów, 1912 r., s. 167
5. „Świat”, 1910 r., nr 42, s. 5
6. Petrus I., „Kościół parafialny p.w. Świętej Trójcy w Starym Siole”, w: „Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa Ruskiego”, t. 11, Kraków, 2003 r., s. 261
7. AKZW, As-703, list zakładu z dnia 17. IX. 1923 r. Autor serdecznie dziękuje P. Danucie Czapczyńskiej za pomoc w uzyskaniu dokumentów archiwalnych z krakowskiego archiwum zakładu „S.G. Żeleński”.
8. AKZW, As-703, list ks. J. Kruczkiewicza do Zakładu witraży z dnia 22. X. 1923 r.
9. AKZW, As-703, list zakładu z dnia 27. IX. 1923 r.
10. AKZW, As-703, list zakładu z dnia 09. II. 1924 r. i list zarządu głównego dóbr i interesów Jerzego hr. Potockiego z dnia 30 kwietnia 1924 r.
11. AKZW, As-703, listy zakładu z dnia 09. II, 20 i 28. V. 1924 r. i ks. J. Kruczkiewicza z dnia 22. V. 1924 r.
12. Kozicki W., „Kazimierz Sichulski”, Warszawa, 1928 r., s. 9
13. „Świat”, 1910 r., nr 42, s. 4
14. Kozicki W., „W gaju Akademosa”, Lwów, 1912 r., s. 166
15. „Widnokręgi”, Lwów, 1910 r., z. 9, s. 286
16. „Świat”, 1910 r., nr 42, s. 4
17. Kozicki W., „Kazimierz Sichulski”, Warszawa, 1928 r., s. 9
18. „Świat”, 1910 r., nr 42, s. 4
19. Houszka E., “Kazimierz Sichulski. Katalog wystawy”, Wrocław, 1994 r., s. 16
20. CDIA, fond 146, teczka 1029, s. 3.
21. „Świat”, 1910 r., nr 42, s. 4.
22. „Gazeta kościelna”, 1910 r., II półrocze, s. 399.
23. Kozicki W., „W gaju Akademosa”, Lwów, 1912 r., s. 167.
24. „Świat”, 1910 r., nr 42, s. 4.
25. Kozicki W., dz. cyt., 1928 r., s. 22.
26. Houszka E., dz. cyt., s. 18.
27. Kozicki W., „Wystawa indywidualna Kazimierza Sichulskiego” w: „Słowo Polskie”, 1926 r., nr 242, s. 6.  
28. Parandowski J., „Z pracowni Kazimierza Sichulskiego” w: „Tęcza”, 15 czerwca 1929 roku, nr 24.
29. „Nasz kraj”, 17. 10. 1908 r., nr 16, s. 9.
30. AKZW, As-236, listy zakładu z dnia 10 i 23. 05. 1924 r.
31. AKZW, As-236, list ks. A. Ratusznego z dnia 08. 10. 1926 r.
32. „Kurjer lwowski”, 14 sierpnia 1917 r., nr 379, s. 3.
33. AKZW, As-236, umowa z dnia 23 maja 1924 r.
34. AKZW, As-236, list ks. A. Ratusznego z dnia 10 maja 1924 r.
35. AKZW, As-236, list ks. A. Ratusznego z dnia 08. 10. 1926 r.
36. AKZW, As-236, list zakładu z dnia 27 czerwca 1925 r.
37. AKZW, As-236, list zakładu z dnia 15 października 1926 r.
38. AKZW, As-236, list zakładu z dnia 22. XII. 1928r., s 1-2
39. Tamże, s. 3-4.
40. AKZW, As-236, list zakładu z dnia 13. IX. 1929 r.
41. „Sztuki piękne”, 1930 r., s. 305.
42. AKZW, As-236, list zakładu z dnia 12. I. 1937 r.
43. AKZW, As-236, list ks. proboszcza S. Wałęgi z dnia 04. VII. 1936 r
44. AKZW, As-236, list zakładu z dnia 2 maja 1935 r
45. AKZW, As-236, list zakładu z dnia 12 stycznia 1937 r.
46. Langman J., „O polskiej sztuce religijnej”, Katowice, 1932 r.,         s. 131.
47. AKZW, As-236, list ks. proboszcza do zakładu z dnia 04. VII. 1936 r.
48. Langman J., dz. cyt., s. 190.
49. Houszka E., dz. cyt., s. 190.