Jolanta Wiktorowicz
Witraże w szwajcarsk
im mieście Fryburg uznane są za największe dzieło Józefa Mehoffera. Cykl witraży w tamtejszej katedrze świętego Mikołaja zapewnił artyście trwałe miejsce w historii sztuki światowej. Stworzenie cyklu trzynastu rozbudowanych kompozycji witrażowych zajęło Mehofferowi ponad 40 lat. Całość powstawała w latach 1895-1936. Pierwsze osiem z nich, które powstały w latach 1895-1918 wypełniają okna ośmiu otwartych kaplic katedry. Pozostałe pięć pochodzi z lat 1918-1936 i znajdują się w prezbiterium katedry.
Mehoffer został wytypowany na twórcę tychże witraży w drodze konkursu ogłoszonego przez Bractwo Najświętszego Sakramentu we Fryburgu w roku 1895. O ogłoszeniu tego konkursu Mehoffer dowiedział się od Tadeusza Stryjeńskiego, który utrzymywał stosunki ze szwajcarskim środowiskiem artystycznym. Prace do konkursu nadesłało 47 artystów z różnych krajów. Wśród nich wytypowano 26 najbardziej interesujących projektów, które pokazano mieszkańcom Fryburga na specjalnej wystawie. Józef Mehoffer do konkursu przystąpił z projektem witraża „Apostołowie” przedstawiającego świętych Piotra, Jana, Jakuba Starszego i Andrzeja. Witraż polskiego malarza od samego początku wzbudzał zainteresowanie oryginalnością, siłą wyrazu i tchnieniem nowoczesności. Nic więc dziwnego, że wyprzedził pozostałych kandydatów, choć wywodzili się oni z najlepszych, renomowanych pracowni witrażu w Europie. Ostatecznie jednogłośnie dzieło Mehoffera uznano za genialne i ogłoszono je zwycięskim. Mehoffer wygrał fryburski konkurs jako artysta jeszcze mało znany choć miał już za sobą studia w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, prace przy polichromii Kościoła Mariackiego, oraz studia zagraniczne w Wiedniu i Paryżu. Po sukcesie na konkursie we Fryburgu zaproponowano artyście stworzenie witraży do pozostałych okien katedry. I tak to polski malarz zaczął tworzyć największe dzieło swojego życia, które uchodzi za jedno ze szczytowych osiągnięć modernizmu w skali światowej.
Przez ponad 40 lat powstało w sumie 13 witraży. W nawie kościoła „Apostołowie”, „Matka Boska Zwycięska”, „Męczennicy”, „Najświętszy Sakrament”, „Hołd Trzech Króli”, „Świeci i święte”, „Diakoni i biskupi”, oraz „Błogosławiony Mikołaj z Flue”. Z kolei w prezbiterium katedry podziwiać możemy witraże „Trójca święta”, „Bóg Ojciec”, „Syn Boży”, „Duch Święty”, „Fryburg kościelny” i „Fryburg świecki”. Ponieważ cały cykl powstawał przez kilka dziesięcioleci, toteż witraże nie są jednolite pod względem stylowym, ani artystycznym. Łączą one tematykę religijną z patriotyczno-historyczną. Witraże, które Mehoffer stworzył w pierwszym okresie powstały pod wpływem stylistyki secesyjnej, dominują w nich monumentalne postacie świętych umieszczone pojedynczo w poszczególnych pionowych polach. Z kolei w oknach z późniejszego okresu, prezbiterialnych, przeważa dekoracyjny realizm i rozdrobnienie form. Pierwszy konkursowy witraż „Apostołowie” przedstawia dynamiczne, zatrzymane w ruchu postaci czterech apostołów. Kolory są ostre mocno ze sobą kontrastujące. Taka kolorystyka zachowana jest zresztą również w kolejnych fryburskich kompozycjach. Witraże wypełnione są bujnym pełnym fantazji ornamentem. W tle św. Jakuba widać panoramę Jerozolimy, która zawiera jednak charakterystyczne elementy budowli podwawelskiego grodu: mury obronne, wieżę Mariacką i zamek na Wawelu. To nie jedyny akcent polskości we fryburskich witrażach. W kolejnych kompozycjach też można dopatrzyć się wielu elementów i symboli nawiązujących do rodzinnego kraju artysty. W ciągu kolejnych dwóch lat powstaje witraż „Matki Boskiej Zwycięskiej”(1897r). Jest to kompozycja historyczno –religijna odnosząca się do zwycięstwa fryburczyków w bitwie pod Morad w 1476 r nad wojskami Korola Śmiałego. Witraż przedstawia moment triumfu po bitwie, trofea składane Matce Boskiej z Dzieciątkiem. Maryja w asyście aniołów widnieje na tle nieba. Z prawej strony witrażu zobaczyć można grupę wojowników ze zdobytymi sztandarami, zaś nad nimi unosi się Michał Archanioł z ognistym mieczem. W następnej kolejności w roku 1900 powstaje witraż „Męczennicy”, który uznawany jest za jeden z najpiękniejszych projektów artysty. Na światowej wystawie w Paryżu Mehoffer dostaje za to dzieło złoty medal. Jest to najbardziej secesyjny z wszystkich fryburskich projektów. Cechuje się wąskim formatem, asymetryczną kompozycją i obfitością motywów kwiatowych. Ten dwuokienny witraż przedstawia czworo świętych, którzy nie wyrzekłszy się wiary zginęli męczeńską śmiercią. Postaci świętych szczególnie czczonych we Fryburgu: Maurycego, Sebastiana, Katarzyny Barbary ukazane są w chwili podjęcia przez nie heroicznej decyzji o nie wyrzekaniu się wiary chrześcijańskiej. Poniżej ukazane są ich umęczone, nagie i zakrwawione ciała, nad którymi unosi się stado kruków. Ten witraż również nawiązuje do elementów polskości. Otóż wieża, w której wieziono św. Barbarę 
przedstawił Mehoffer jako basztę Stolarzy z zachowanego fragmentu murów obronnych Krakowa. Niemal równocześnie z „Męczennikami” powstaje kolejny witraż „Najświętszy Sakrament”. W pierwotnych zamiarach artysty to właśnie ten witraż miał się ukazać na wystawie w Paryżu. Nie zyskawszy jednak na to zgody z Fryburga Mehoffer zdecydował się wystawić „Męczenników”. „Najświętszy Sakrament” przedstawia sceny rozgrywające się mistycznej, niebiańskiej przestrzeni. Prawe okno przestawia Jezusa Chrystusa Ukrzyżowanego, którego podtrzymują aniołowie. Z jego boku płynie krew, którą zbiera do kielicha kobieta będąca uosobieniem Kościoła. Z kolei lewe okno to wizja adoracji Hostii. Z kłębów dymu kadzideł wyłania się młoda kobieta w białej sukni, welonie i długich jasnych włosach. Krytycy zwracają uwagę na jej słowiańskie rysy. Dziewczyna ta interpretowana jest jako wyobrażenie, Wiary, Eucharystii, lub Oblubienicy Baranka. Na dole obydwu okien witraża przedstawiony jest malowniczy orszak aniołów, diakonów z kadzielnicami, którzy wznoszą się w kłębach dymu ku ołtarzom. Kolejne dzieło Mehoffera „
Hołd Trzech Króli” powstał w 1904 roku. Witraż ten różni się od poprzednich zarówno stylistyką jak i kompozycją, co świadczy o bogactwie inwencji twórczej artysty. Na witrażu widzimy Stojącą przed wrotami stajenki Świętą Rodzinę, która przyjmuje hołd Trzech Króli. Nad stajenką świeci promienista gwiazda betlejemska przypominająca gwiazdy polskich kolędników. Trzej Królowie ubrani są w fantazyjne baśniowe kostiumy. Z kolei na dole okna widzimy postać Heroda i śmierć z kosą, oraz postać zadumanego szatana z wężem. Cała kompozycja tego dzieła nawiązuje do polskich ludowych jasełek. W kolejnych latach powstają kolejne przepiękne kompozycje artysty przedstawiające postacie historyczne i biblijne postacie znane i czczone we Fryburgu jak św. Michał, Grzegorz, Anna i Maria Magdalena. Przez kolejne lata zmieniała się też kompozycja i stylistyka kolejnych dzieł. I tak w 1922 roku powstaje witraż „Bóg Ojciec”, który jest środkowym spośród trzech witraży „Trójcy Świętej”. Całość składa się z drobnych, barwnych elementów, które sprawiają wrażenie ornamentalnej abstrakcji. Witraż przedstawia majestatyczną twarz Boga wpisaną w symboliczny, równoramienny trójkąt, zwieńczoną trzema złotymi diademami. Na górze widnieje napis „JE SUIS CELUI QUI SUIS” ( Jestem który jestem), zaś na dole widać ognisty krzew róży, który jest symbolem Boga i jego działania.
Fryburskie witraże Mehoffera od początku po dzień dzisiejszy wzbudzają podziw i uznanie. Zachwycają bogactwem tematyki, zasobem motywów i ikonografii. Fascynują różnorodnością barw i tonacji, oraz fantazją ornamentów i podniosłym nastrojem. Praca nad tym dziełem przyniosła Mehofferowi ogromną sławę, ale także wiele innych zamówień w całej Europie. Jednak witraże dla katedry we Fryburgu były najbardziej monumentalnym dziełem jego życia.
