Jolanta Nowaczyk
Większość stylów, ugrupowań czy nurtów w sztuce niedługo po ich powstaniu spotyka się z wyrazem sprzeciwu. Takim wyrazem opozycji wobec panującej w całej Europie secesji było art déco – styl obejmujący prawie wszystkie dziedziny sztuk plastycznych. Wykształcił się w 1919 roku i trwał mniej więcej dwadzieścia lat. W przeciwieństwie do Art nouveau, przedstawiciele art déco postulowali o silne geometryzowanie form, dążenie do ich syntezy. Szczyt popularności stylu przypadł na słynną Międzynarodową Wystawę Sztuki Dekoracyjnej i Wzornictwa w Paryżu w 1925 roku, która właściwie stała się przeglądem nowej sztuki użytkowej – w tym i witrażu. Tendencje widoczne podczas owej wystawy dobrze i trafnie charakteryzują słowa francuskiego poety François Dufrêna: „Sztuka roku 1900 była domeną fantazji, sztuka roku 1925 jest domeną rozumu”. Art déco rozwijało się w Anglii, Niemczech, Holandii, Czechach, Skandynawii, zaś w szczególności we Francji.
Rene Jule Lalique – to sztandarowe nazwisko nikomu, kto interesuje się historią secesji nie jest obojętne. Ten artysta tworzący w szkle i jubiler, początkowo zajmował się złotnictwem, w 1902 roku zaangażował się w sztukę szklarską, zaś dopiero w 1920 roku zaczął tworzyć biżuterię w stylu art déco. Założył niewielką hutę i zajmował się masową produkcją szkła. Wytwarzał głównie produkty używane w przemyśle perfumeryjnym – flaszki i flakony. Jego dorobek twórczy obejmuje co najmniej 300 wzorów flakonów, zarówno tych przeznaczonych do masowej produkcji, jak i tych w limitowanych seriach. Ponadto projektował wiele przedmiotów codziennego użytku, w szczególności biżuterię, ale także świeczniki, maskotki do samochodów, wazy, pojemniki na puder…
Ciekawostką jest jedno z największych zamówień zleconych firmie Lalique’a: wykonanie ze szkła ścian sali jadalnej I klasy statku liniowego „Normandie”. Ozdobne lampy i lustrzane wykończenia stanowiły najważniejszą część dekoracji utrzymanych w stylu art déco. Do najbardziej znanych projektów artysty stanowiły wyroby ze szkła opalowego w odcieniu żółtym bądź niebieskawym, stały się także wzorem do kopiowania przez innych rzemieślników.
Indywidualną kwestią pozostaje twórczość tzw. „dziewczynki z fajką” – Marguerite Huré, u której można odczuć echa stylu art déco. Ta francuska artystka zasłynęła z wprowadzenia abstrakcji w witraże religijne. Jej najbardziej znaną pracą zdają się być witraże dla kościoła Notre-Dame w Raincy, zaprojektowanego przez Auguste’a i Gustave’a Perret. Poprzez swoją konstrukcję z segmentów szkła, budynek ten uzyskał epitet „Saint-Chapelle z betonu zbrojonego”.
A francuskie witraże w budynkach świeckich? Przykładem może być stacja kolejowa w centralnej części Francji – w Limoges, w regionie Limousin. To budynek zbudowany w 1856 roku i przebudowywany w latach 20. XX wieku, okupowany przez niemieckich żołnierzy podczas II wojny światowej, i w końcu zniszczony przez pożar w 1998 roku, który wybuchł w kopule stacji. Ostatecznie dworzec jest wciąż czynny.
Autorem witraży zdobiących stację był Francis Chigot – witrażysta i malarz urodzony w 1879 roku w Limognes, następnie zdobył wykształcenie w École nationale supérieure des arts décoratifs w Paryżu. Swoją karierę rozpoczął od renowacji zabytków historycznych, a później zaczął restaurować kościoły na północy Francji, które zostały zniszczone na wskutek II wojny światowej. Obecnie we francuskiej miejscowości Limognes znajduje się „Atelier du Vitrail” z jego dziełami.
Francis Chigot dla dworca w swoim rodzinnym mieście wykonał witraże z motywami liści, a także z owocami kasztanu – symbolem regionu Limousin. Całkowita powierzchnia witraży na dworcu wynosi 775 m2.
Pate-de-verre to technika znana już w starożytności, a na nowo odkryta w XIX wieku przez artystę Henri Crosa, a następnie chętnie wykorzystywana przez Argy-Rousseau Gabriela i Francois-Emile Decorchementa. Szklana pasta (pate-de-verre) to masa szklista złożona z kolorowych odpadków szklanych zmieszana ze środkami barwiącymi i cieczami wiążącymi. W tej technice tworzono głównie wazy, tace, flakony do perfum, lampy – w wyrafinowanych kształtach kwiatów, ptaków i zwierząt, zazwyczaj silnie zgeometryzowane.
Drugą techniką rozwiniętą w latach 20. i 30. we Francji było malowanie emalią. Medaliony z geometrycznymi wzorami i scenami mitologicznymi stanowiły najczęstsze motywy w tej technice. Artyści pokrywali emalią szklane powierzchnie np. waz i kafelków malując motywy kwiatowe czy roślinne. Zazwyczaj takie realizacje były wykonywane na indywidualne zamówienia.
Wielki wpływ z okresu art déco wywarł Joep Nicolas, holenderski artysta, który zasłynął z witrażu okiennego „St Martin” pokazywanego na wspomnianej wystawie w Paryżu – za to dzieło otrzymał Grand Prix. Następnie Joep Nicolas wykonywał wiele witraży, w szczególności dla budowli sakralnych, a także do okien i drzwi w budynkach publicznych. Ogólnie rzecz biorąc, witraże w sztuce art déco charakteryzowały się łączeniem silnie zgeometryzowanych form z maksymalną prostotą, zaś całości często dopełniały wibrujące, żywe kolory. Właśnie poprzez linearność oraz błyszczące odcienie, witraż tak dobrze wpisywał się w estetykę stylu art déco.
Zarówno Belgia, jak i Holandia w latach międzywojennych stanowiła ważnym punkt w świecie szklarskim.
Najsłynniejszą belgijską hutą była Val St. Lambert Cristalleries Glaswerke, która na wspomnianej Wystawie Paryskiej w 1925 roku zaprezentowała szkła powlekane i zdobione szlifem. Charakteryzowały się mocno zgeometryzowanym kształtem.
Przykładem popularności witrażu w przestrzeni miejskiej jest Madryt – w nim znajdziemy wiele instalacji witraży w budynkach zarówno komercyjnych, jak i prywatnych. Zazwyczaj znajdują się na klatkach schodowych, gdzie ważne jest wpadające światło z zewnątrz, ale były także pewnego rodzaju sposobem na maskowanie obudowy i zdobienie fasady.
Utworzone przedsiębiorstwa, takie jak S. A. Maumejean w Madrycie i Barcelonie, szukały nowych możliwości i wypromowały wiele różnych trendów wzorniczych. Owa firma, której historia sięga do 1860 roku, została założona przez Pierre’a Julesa Maumejeana we francuskiej miejscowości Pau. Wraz z Honorine Marie Lallanne miał pięcioro dzieci, które kontynuowały karierę ojca i stały się wykwalifikowanymi malarzami na szkle. Specjalizowali się w witrażach zarówno do budynków sakralnych, jak i do domów prywatnych. Przykłady: Katedra Bayonne, Biarritz, budynek Rady Miejskiej. W 1908 roku synowie Julesa Maumejeana otworzyli swoje pracownie w Barcelonie, a następnie w San Sebastian. Ostatni ich warsztat specjalizował się w technice mozaiki. Następnie otworzyli kolejną pracownię, w Paryżu, a także sklep w Hendaye, który okazał się wielkim sukcesem komercyjnym. Podczas II wojny światowej, Joseph postanowił pojechać do swojej córki – do Maroka, z zamiarem otwarcia tam nowego warsztatu szklarskiego, jednak jego wiek nie pozwolił mu na ukończenie projektu. Jego brat, Henri, który prowadził pracownię w Madrycie zmarł w 1932 roku, pozostawiając tym samym swojego brata Josepha, który zmarł dwadzieścia lat później; ostatni z braci zmarł w 1957 roku, zaś jego syn Georges – w 1970 roku, tym samym zamykając niezwykłą sagę rodziny związanej całkowicie ze szkłem i witrażem od trzech pokoleń.
Będąc w Madrycie przy okazji warto zajrzeć do nowoczesnego baru koktajlowego Del Diego (adres: C/ Reina 12) ze względu na interesujące wnętrza zachowane w stylu art déco.
Okres międzywojenny był czasem niezwykłego ożywienia dla szklarstwa, głównie ze względu na szybki rozwój małych warsztatów, jak i dużych manufaktur produkujących masowo szkło. W Wielkiej Brytanii działała firma A. Jobling & Co. w Sunderland (producent szkła dekoracyjnego, kolorowego i prasowego), w Finlandii działał znany architekt Alvar Aalto wytwarzając szklane produkty stosowane w gospodarstwie domowym, zaś w Niemczech duży wpływ na rozwój sztuki użytkowej miała szkoła Bauhausu. Ważnym doświadczeniem dla rozwoju był czas secesji, ze względu na liczne eksperymenty z formą, kolorem i materiałem, co otworzyło dalsze drogi sztuce szklarskiej i witrażowej. Ponadto powstały nowe zawody: projektanta i plastyka, rozwiązano problem pomiędzy artystami, rzemieślnikami i fabrykantami. Dzięki ich połączonym siłom, zaczęto odchodzić od estetyki secesji, tworząc nową rzeczywistość i wytwarzając wyroby o nowej, dekoracyjnej i użytkowej formie.
