Zenon Kozak na podstawie opracowania Roberto Rosa
Witraż pod wpływem zmian temperatury, warunków atmosferycznych lub oddziaływań fizycznych może ulec zniszczeniu. Pęknięcia szklanych elementów z biegiem czasu stają się coraz bardziej widoczne, aż do wystąpienia całkowitej perforacji.
Głównym zadaniem procesu renowacji jest zachowanie jak największej oryginalnej powierzchni dzieła. Mimo, że uzasadnionym postępowaniem mogłoby wydawać się pełne odtworzenie elementu poprzez wycięcie szkła oraz naniesienie malatury, to dobrą praktyką jest zgromadzenie jak największej ilości popękanych fragmentów elementów witraża i połączenie ich w całość.
W witrażach profile ołowiane obok funkcji łączenia spełniają także ważną rolę w treści obrazu. Najczęściej ustalają one linie konturowe. W związku z tym, wybierając odpowiednią technikę można spowodować, że pęknięcia będą mniej lub bardziej wyraźne. Mogą wreszcie tworzyć nowe linie konturowe.
Na przestrzeni lat, podstawowe techniki konserwatorskie nie ulegały znacznym zmianom. Jednak wprowadzenie nowych materiałów, technik i procedur przyczyniło się do uzyskiwania estetycznego efektu. Wśród nich najważniejszymi wydają się: spajanie z wykorzystaniem klejów epoksydowych, łączenie krawędzi z użyciem mas silikonowych oraz naprawy za pomocą folii miedzianych. Każda z trzech powyższych technik różni się od siebie w odwracalności, wytrzymałości oraz efekcie wizualnym.
KLEJE EPOKSYDOWE
Zastosowanie mas epoksydowych umożliwia uzyskanie niemal niewidocznych linii. Cecha ta jest szczególnie cenna, gdy uszkodzenia dotyczą np. anatomicznych części ciała. Pęknięcie elementu z namalowana twarzą wymaga szczególnie przemyślanych działań konserwatorskich. Żywice epoksydowe można barwić pigmentami, co znakomicie ułatwia naprawę. Czasami na powierzchni witraża widoczne są mikroskopijne pęknięcia. W takim przypadku kleje epoksydowe są jedynym materiałem, który pozwala na pokrycie większej, płaskiej powierzchni powłoką łączącą. Stosujemy wówczas wylewkę masy epoksydowej na powierzchni elementu. Tworzy się wówczas dodatkowa warstwa szkła. Klej epoksydowy doskonałe łączy się z powierzchnią szkła.
Wadą stosowania mas epoksydowych jest nieodwracalność tej metody naprawy. Poza tym stosowane substancje są mało odporne na promieniowanie UV, co z biegiem czasu przyczynia się do zmian w przepuszczalności światła. Poza tym jest to technika najbardziej czasochłonna.
Dla porządku wspomnimy tylko, że nie wolno mylić ogólnie dostępnych rodzajów żywic epoksydowych ze stosowanymi do konserwacji specjalnych materiałów przeznaczonych do ochrony szkła. W konserwacji szkła używa się ultra czystych żywic, które pozostają jasne i przejrzyste po wieloletnim oddziaływaniu światła dziennego.
Żywice epoksydowe dostarczane są w formie dwóch cieczy, które po odważeniu wymagają połączenia i delikatnego mieszania. Ta część wymaga dużo cierpliwości i nie może być wykonywana pośpiesznie, aby uniknąć powstania pęcherzyków powietrza. Stosując małe komory próżniowe można „odgazować” klej, co może przyczynić się do wyposażenia pracowni w odpowiednie urządzenie.
Świeżo wykonana mieszanina kleju ma bardzo niską lepkość. Jeśli potrzebny jest materiał o większej konsystencji, to wystarczy odczekać od kilku minut do kilku godzin, aby stężał.
Klej o niskiej lepkości umożliwia doskonałe wypełnienie drobnych pęknięć, które mogą być niemal niewidoczne. Dobre wyniki uzyskuje się, gdy klejone szkła ogrzewa się do temperatury od 50°C do ponad 100°C (odpowiednio do używanego materiału).
Kleje epoksydowe wiążą już po 24 godzinach, ale pełną siłę wiązania uzyskuje się po kilku dniach. Nadmiar żywicy epoksydowej należy usuwać przy pomocy ostrych nożyków. Stosowanie rozpuszczalników nie jest zalecane, ponieważ mogą one wnikać do masy epoksydowej.
KLEJE SILIKONOWE
Masy silikonowe mają bardzo odmienne cechy od żywic epoksydowych, co stanowi dla nich cenną alternatywę. Ta technika naprawy ma najniższą spośród omawianych, siłę wiązania. Ważna cechą jest elastyczność połączenia. Technikę tą stosuje się na przykład w sytuacji, gdy okno będzie pod ciągłym wpływem naprężeń mechanicznych lub przy stosowaniu wielowarstwowych okien.
Stosowanie silikonu do naprawy szkła jest procesem odwracalnym. Używając ostry nóż i aceton, łatwo można usunąć powłokę silikonową. Silikon łatwo można nanieść na powierzchnię szkła i pokryć pęknięcia. Materiał ten jest równie przejrzysty jak kleje epoksydowe, ale załamuje światło w odmienny sposób, przez co może być widoczny.
Kleje silikonowe są odporne na niekorzystne działanie promieniowania UV. Poza tym doskonale sprawdzają się przy naprawach elementów ze szkła nieprzeziernego.
FOLIA MIEDZIANA
Kiedy uszkodzenie ma większe szczeliny, doskonałym sposobem naprawy jest wykorzystanie taśmy miedzianej. Folia miedziana jest cienką taśmą samoprzylepną, która stosowana jest po obu stronach uszkodzenia. Po przycięciu do minimalnej szerokości na powierzchni szkła, oklejeniu łączenie jest lutowane przy użyciu stopu cyny. Tiffany Studios wprowadziło folię miedzianą do łączenia barwionego szkła do produkcji lamp. Rzemieślnicy z Tiffany Studios opanowali użycie folii miedzianej, do uzyskiwania bardzo cienkich linii konturowych.
