Kryształy z Zawiercia

Huta Szkła Zawiercie – www.hsg.pl

LEAD: Szkło znali już starożytni. Prawdopodobnie inspiracją dla człowieka były ślady na piasku po uderzeniu pioruna, zwłaszcza, jeśli przy okazji spaliły się jakieś krzaki. Bo na dobrą sprawę do wytworzenia tego artykułu potrzebny jest tylko piasek zmieszany z popiołem i wysoka temperatura. Oczywiście taki „samorodny” produkt nie nadawał się do żadnych praktycznych celów. Trzeba było wysiłków wielu pokoleń wynalazców, aby szkło stało się naprawdę szkłem. Od Sumerów, przez Egipcjan (używających już szkła jako ozdób i tworzywa do wytwarzania prostych naczyń), szkło trafiło do Europy. Najważniejszy postęp dokonał się w basenie Morza Śródziemnego, gdzie najwcześniej nauczono się czyścić i barwić szkło, oraz formować je   w butelki i karafki za pomocą dmuchania. To już czasy stosunkowo niedawne, ok. 200 lat p.n.e.

Szkło weneckie, czeskie, śląskie

W średniowieczu niekwestionowaną stolicą ozdobnych wyrobów szklanych stała się Wenecja, która zresztą swą niepowtarzalną pozycję zachowała do dziś. W Polsce najstarsze odkryte wyroby szklane pochodzą z wyspy Wolin i datowane są na przełom X/XI wieku, ale nie wiadomo na pewno czy powstawały na miejscu, bo wyspa i tamtejsza kupiecka, wielonarodowa (może nawet eksterytorialna?) osada Jomsborg stanowiły jeden z największych jarmarków Europy, gdzie Wikingowie odkładali miecze, by handlować ze Słowianami, a zapewne także przybyszami z dalekiego południa. Paciorki szklane często wówczas stanowiły namiastkę pieniądza. Szkło było wówczas cenne. Zapewne dlatego jego produkcja lokowała się w pobliżu ośrodków władzy, na przykład w Polsce najpierw w Kruszwicy, potem w Małopolsce.

Od początku szkło dzieliło się na użytkowe i ozdobne. To użytkowe, stosunkowo proste w produkcji, powstawało w wielu małych warsztatach i manufakturach. Gomółki (szybki okienne), proste naczynia, kieliszki, kubki nie wymagały szczególnie wyrafinowanych technologii i już w średniowieczu były dość powszechnie stosowane, oczywiście przez osoby zamożne. Inną zupełnie jakość stanowiły wyroby z kryształu. Już na etapie doboru surowca. Do piasku i popiołu dodawano, ołów, a potem zapewne początkowo eksperymentalnie, śladowe ilości rud innych metali oraz składników chemicznych, stanowiących ściśle strzeżoną tajemnicę producenta. W efekcie powstawało szkło o specjalnych właściwościach, kolorowe lub przeciwnie – idealnie przezroczyste, po oszlifowaniu mieniące się wszystkimi barwami tęczy. Z takiego materiału można było wyrabiać zwierciadła, biżuterię, luksusowe naczynia, wreszcie wspaniałe, ogromne kandelabry. Kogo nie stać było na kryształy weneckie, kupował je w Czechach, a czeskie huty szkła lokowały się głównie w Sudetach, a więc na czeskim Śląsku. Do dziś niektóre istnieją w polskiej części gór, zwłaszcza w Kotlinie Kłodzkiej. W Polsce najintensywniejszy rozwój hutnictwa szkła przypada na przełom XVIII i XIX w., a więc nieco później niż w Czechach (także na Dolnym Śląsku), gdzie wyroby szklane sprawniej podążały za modą. A żaden styl tak twórczo nie odbił się na produkcji kryształów, łączeniu ich ze srebrem, złotem i klejnotami, jak późny barok i rococo.

Wyprodukowano w Zawierciu

Huta Szkła Zawiercie Sp. z o.o. specjalizuje się   w produkcji szkła kryształowego (szkło ołowiowe o zawartości 24% PbO) formowanego ręcznie. Zakład nieprzypadkowo powstał właśnie w tym miejscu, bowiem już wcześniej na ziemi zawierciańskiej istniały bogate tradycje wyrobu szkła. Łatwo było zatem o specjalistów i źródła surowców. Wyroby szklane wytwarzano na ziemi zawierciańskiej o wiele wcześniej, zanim w 1884 roku firma „S. Reich i Spółka” przejęła istniejącą tu fabryczkę, tworząc nowoczesny zakład przemysłowy. Wyroby huty znane i cenione były już na przełomie wieków XIX i XX w Królestwie Polskim, a także poza jego granicami, zwłaszcza w Carskiej Rosji i Monarchii Habsburgów. Huta produkowała wtedy szkło oświetleniowe, wyroby szklane gospodarcze kolorowe, malowane a także szkło kryształowe. Dziś, po latach zapomnienia szkło kryształowe przeżywa swój renesans, powraca się też do tradycyjnych, ręcznych metod produkcji, które dzięki wybitnym fachowcom, artystom w swoim niełatwym kunszcie, są niepowtarzalnymi dziełami sztuki. Dzieje się tak ze względu na niezwykłe właściwości kryształu, których nie zagwarantuje żaden substytut. Niezwykłość zaczyna się już na etapie przygotowania surowca – stopionej, plastycznej masy szklanej mieszanej z odpowiednich komponentów, których dobór i proporcje są pilnie strzeżoną tajemnicą każdego producenta. Na ostateczną jakość wyrobu składają się też inne czynniki, na przykład temperatura topienia   surowca i atmosfera pieca szklarskiego. Jednak najważniejszy jest „czynnik ludzki”. Naczynie kryształowe powstaje z roztopionej masy na końcu piszczeli, w którą dmucha hutnik, żąglując nią jednocześnie aby nadać pobranej porcji odpowiedni kształt. Uformowane wyroby, uzupełnione przyklejanymi na gorąco uchwytami lub ozdobami umieszcza się potem w odprężarce, czyli specjalnym piecu, w którym naczynia powoli stygną w kontrolowany sposób. Następnym etapem jest szlifowanie (także ręczne) oraz polerowanie chemiczne w celu nadania połysku.

Wyroby „Zawiercia”, tradycyjne i nowoczesne, obecne są dzisiaj na wszystkich kontynentach począwszy od Europy, poprzez Azję, obydwie Ameryki, Afrykę kończąc na dalekiej Australii.

PW
ilustracje: Dział Marketingu Huty Szkła „Zawiercie”