dr Stefania Żelasko
Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze (Riesengebirgsmuseum) otwarte zostało dla zwiedzających w 1914 roku. Kierowane przez dr Hugo Seydela postanowiło od początku swego istnienia specjalizować się w zbiorach regionu śląskiego, a w szczególności trzon jego zbiorów stanowiło szkło artystyczne.
Jeleniogórska kolekcja szkła artystycznego należy do największych zbiorów w Polsce, liczy ponad 8000 unikatowych obiektów i posiada przeszło 130-letnią tradycję. Stanowi ogniwo łączące wcześniejszą historię szkła na Śląsku z jej losami w powojennej Polsce. Jest dobrem kultury, które wnosi znaczący wkład do dorobku sztuki szklarskiej w Europie. Prezentuje wysoki kunszt dawnych twórców i wielowiekową tradycję szklarską, przekazywaną przez kolejne pokolenia. Z przedwojennych zbiorów pozostało ponad 1000 obiektów. Pozostała część, to zakupy powojenne ze środków państwowych albo od prywatnych sponsorów.
Przed wojną pozyskiwano eksponaty drogą darowizny albo kupna ze składek członkowskich Stowarzyszenia Karkonoskiego (RGV) wspier
a
jącego Muzeum. Muzeum Miejskie w Jeleniej Górze otworzono dla zwiedzających w roku 1947. W roku 1975 powstało województwo jeleniogórskie. Wówczas to
utworzono Dział Szkła Artystycznego, którym kierował Mieczysław Buczynski. Po jego śmierci opiekę nad zbiorami przejęła dr Stefania Żelasko, która wzbogaciła kolekcję o cenne obiekty szkła historycznego. Przede wszystkim zaś kładzie nacisk na kompozycje sztuki współczesnych autorów polskich i zagranicznych. Obe
cnie w kolekcji mamy przede wszystkim wyroby hut śląskich barokowych Preusslerów oraz kilka tysięcy sztuk, pochodzących z Schaffgotschowskiej Huty Josephine w Szklarskiej Porębie, jak i Huty Fritza Heckerta w Piechowicach. Oprócz tego w kolekcji znajdują się liczne przykłady szkieł artystycznych, pochodzące z wytwórni bohemskich, francuskich, niemieckich i polskich. Osobną grupę stanowi bogaty zbór unikatowych kompozycji i rzeźb twórców współczesnych zarówno polskich, jak i czeskich.
Kolekcjonowanie znane było już od czasów starożytnych. Pisze o tym obszernie Pliniusz w 37 księdze historii naturalnej oraz Strabo. Do słynnych kolekcji należały legendarne zbiory przedmiotów zbytku królowej Kleopatry, wykonane w technice millefiori (tysiąc kwiatów). Po podboju Egiptu zostały i wystawione na licytację za cesarza Augusta..
W czasach nowożytnych znane były zbiory cesarza Rudolfa II (1552-1612) wielkiego miłośnika i znawcy wyrobów ze szkła i kamieni szlachetnych. On to udzielił w 1609 roku przywileju wyłączności Casparowi Lehmanowi. Dotychczas w literaturze przedmiotu uważano, że Lehman był prekursorem przeniesienia sztuki rzeźbienia kamieni szlachetnych na szkło. Najnowsze badania prof. Brigitty Klesse z Kolonii dowodzą, że początki rzeźbienia szkła w Europie nie datują się od przywileju dla Caspara Lehmana. Otóż najwcześniejsze dotąd znane dzieło niemieckiej sztuki rzeźbiarskiej w dziedzinie szkła stanowi „relikwiarz” z kaplicy w rezydencji monachijskiej autorstwa Zachariasza Pelzera, czynnego na monachijskim dworze w latach 1584-1596. ()Pelzer pobierał bardzo wysokie honorarium. Ponadto wyróżnia się go jako mistrza i nauczyciela zawodu. W roku 1586 jako czeladnik mistrza rzeźbienia kryształu figuruje u niego Caspar Lehmann.
Śląska sztuka zdobienia szkła największe znaczenie zdobyła w ostatniej ćwierci XVII stulecia. Wówczas to w dobrach Schaffgotschów w Kotlinie Jeleniogórskiej pracowali liczni rzeźbiarze szkła.
Do najwybitniejszych należał Friedrich Winter i jego brat Martin Winter, którego hrabia Schaffgotsch oddał Kurfirstowi do Berlina-Poczdamu. W roku 1686 specjalnie dla Wintera wybudowano u podnóża Chojnika mechaniczny warsztat szlifierski o napędzie wodnym , ponieważ tak grubościenne puchary o tak głębokim szlifie nie sposób było wykonywać ręcznie. W taki warsztat jego brat Martin został wyposażony nieco wcześniej.
Jak już wspomniano w końcu XVII i w I. połowie XVIII wieku zdobnictwem szkła zajmowała się spora grupa rzeźbiarzy szkła osiadłych w Kotlinie Jeleniogórskiej. Zdobili oni surowe szkło wytwarzane w hutach Preusslerów w Białej Dolinie i pod Babią Górą w Szklarskiej Porębie, sprowadzano surowiec z huty w Wymiarkach i potem z huty hrabiego Harracha w Novym Svete.
W XVIII w. tradycje zdobienia szkła kontynuowane były w słynnych na cały świat cieplickich warsztatach Christiana Gotfrieda i Samuela Schneidera, gdzie pracowało 40 uczniów.
W kolekcji szkła Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze przechowywane są m.in. najstarsze wzorniki, uchodzące w literaturze przedmiotu za wzorniki Christiana Gotfrieda Schneidera . Są to odciski wzorów zachowane na czerpanym papierze. dr Hugo Seydel pozyskał je od Friedricha Siebenhaara, z którym się przyjaźnił. Zebrane są i naklejone w papierowej księdze, liczącej 20 stron. Na pierwszej stronie odnotowuje Seydel własnoręcznie: „70 odcisków rzeźbionych prac szklarskich, odtworzonych z własnych prac przez rzeźbiarza szkła Christiana Gotfrieda Schneidera z Cieplic ( 1710-1773), uznanego za najznamienitszego artystę w swoim fachu w Kotlinie Jeleniogórskiej.”
Najbujniejszy rozkwit rzeźbienia szkła w Cieplicach przypada na lata od 1720 do 1780.
Wykonywano najczęściej sceny rodzajowe, mitologiczne albo polityczne uwarunkowane aktualnymi zdarzeniami. Bardzo często rzeźbiono postać Temidy albo Jonathana i Davida – symbol dojrzałej przyjaźni męskiej. Rozbudowane liści akantów albo ornamenty okuciowe, czy palmety wyróżniają przedmioty pochodzące z warsztatów Kotliny Jeleniogórskiej.
Inną charakterystyczną dla Śląska grupę szkieł stanowią tzw. erotyki albo puchary z dosadnymi sentencjami. Często stosuje się inskrypcje łacińskie albo francuskie.
Tradycje szklarskie i zdobnicze z doby baroku kontynuowane były dalej w epoce empiru i biedermeieru. Kolekcję szkieł biedermeierowskich wzbogacają liczne przykłady rzeźbionych szklanic z charakterystycznymi dla epoki motywami rodzajowymi. Na ten okres przypada największy rozwój technologii szklarskich i stosowanie rozmaitych technik wytwórczych, stąd taka różnorodność prac, w skład której wchodzi cała gama szkieł kolorowych o mocnych nasyconych barwach: powłokowych albo barwionych w masie. Niektóre są lazurowane i malowane emalią transparentną (przejrzystą) bądź opakową (nieprześwitującą). W kolekcji znajdują się szkła czerwone rubinowe barwione złotem albo tlenkiem miedzi. Szkła w kolorze oliwkowo-zielonym barwione są tlenkiem żelaza, zaś jasnozielone albo żółto-zielone tlenkiem uranu. Ponadto zbiór wzbogacają szkła czarnego hialithu z wytwórni hrabiego Buquoya oraz pokaźna grupa szkieł mlecznych, tzw. mąconych z domieszką proszku kostnego. W zbiorze znajdują się również patentowe szkła Friedricha Egermanna ( 1777-1864), jego słynne lit hialiny oraz mleczny zestaw do picia czekolady z tzw. malowaniem „chamoya” kolorze różowo-żółtawym.
Nie można pominąć ponad trzytysięcznej zróżnicowanej grupy szkieł z Huty Josephine hrabiego Schaffgotscha: szkła alabastrowe, filigranowe, barwione iw masie i bezbarwne wykonywane w wysoko-ołowiowym szkle kryształowym.
Obok dobrze udokumentowanej przez autorkę wyrobów huty Josephine, Huty Carlsthal czy Huty Fritza Heckerta w Piechowicach, hut Suessmutha i Adlera w Pieńsku, istnieją przykłady wyrobów hut z Kotliny Kłodzkiej, stanowiącej drugie centrum wytwórczości szklarskiej.
W zbiorach Muzeum Karkonoskiego zgromadzono przykłady szkieł secesyjnych hut lotaryńskich, czeskich , austriackich i niemieckich.
Szczególnie dobrze prezentuje się kolekcja szkieł czeskich, która zawiera obiekty z ośrodków szklarskich w Kamenickim Senovie i Nowym Borze, a także wytwory iryzowane z południowo-czeskiej Huty Loetz-Witwe, Kralik i Synowie, Habel a Kostany, Pallme-Koenig i północno-czeskiej huty hrabiego Harracha.
Zbiory Muzeum Karkonoskiego wzbogaciły się znacznie w 1967 roku, kiedy to w depozyt oddano około 300 obiektów z wzorcowni Huty Josephine w Piechowicach. Obiekty te pochodzą przeważnie z końca XIX wieku i z lat dwudziestych XX wieku. Znalazło się wśród nich wiele doskonałych projektów wybitnego projektanta szkła Alexandra Pfohla, prof. Siegfrieda Haertela, Ludwiga Suetterlina, czy Maxa Rade.
W roku 1995, przed sprzedażą huty prywatnemu nabywcy, przekazano do Muzeum Karkonoskiego 1188 kolejnych eksponatów. Dzięki temu znakomite awangardowe, czyste w formie obiekty z lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku ocalały i dziś stanowią ozdobę kolekcji jeleniogórskiej oraz nieocenione źródło informacji. Potwierdzają wysoki rozwój hut śląskich i ich rozwój technologiczny.
Zbiór szkła współczesnego liczy około 1600 sztuk i ukazuje poszukiwania artystyczne od 1945 roku aż po czasy najnowsze. Są to prace Stanisława i Pawła Borowskich, Małgorzaty Dajewskiej, Czesława Zubera, Czesława Roszkowskiego, Wojciecha Peszki, Wojciecha Olecha, Beaty Stankiewicz-Szczerbik, Beaty i Stanisława Soboty, Mariusza Łabińskiego, Kazimierza Pawlaka, Marzeny Krzemińskiej, Marty Sienkiewicz, Macieja Zaborskiego, Witolda Turkiewicza, Henryka Albina Tomaszewskiego, Reginy i Aleksandra Puchałów, Grzegorza Staniszewskiego, Ireneusza Kizińskiego, Barbary Miszczyk Urbańskiej, Tasiosa Kiriazopulosa, Ludwika Kiczury, Władysława Czyszczonia, Jakuba Wrzalika, Magdaleny Pejgi, Agnieszki Leśniak, Dagmary Bieleckiej, Magdaleny Kucharskiej, Moniki Rubaniuk-Zajączkowskiej, Barbary
Zworskiej-Raziuk, Jerzego Chodurskiego i wielu innych.
W kolekcji nie brakuje dzieł słynnych czeskich twórców współczesnych, do których należy Milusa i Irene Roubicek, Karel Wuensch, Irina Zertova, Wladimir Klein, Pavel Hlava, Frantisek Visner, Pavel Homolka, Ivo Rozsypal i inni pozyskiwani do zbiorów na Miedzynarodowych Targach Sztuki w Poznaniu w latach osiemdziesiątych XX wieku.
Jeleniogórska kolekcja tak wszechstronna i bogata jest godna, aby ja szerzej opracować i rozpropagować, zwłaszcza jako kulturową wizytówkę miasta wyróżniającą je spośród wielu innych polskich miejscowości.
W rankingu światowym należy do pierwszej dwudziestki, dlatego też jest tak licznie odwiedzana przez specjalistów z dziedziny szkła, jak i turystów, bowiem budzi podziw i przykuwa uwagę.
Literatura
1.Stefania Żelasko, Graeflich Schaffgotsch’sche Joesephinenhuette und Franz Pohl, Glasmuseum Passau 2005
2.Stefania Żelasko, Szkło europejskie w Muzeum Karkonoskim, Jelenia Góra 2006
3.Stefania Żelasko, Huta Joesephine.Secesja, Art Deco, Modernizm, Glasmuseum Passau 2009
4.Brigitte Klesse w annałach Yournal of Glass Studies, Vol. 50, Corning Museum of Glass, 2008
