Farby witrażowe wypalane w wysokich temperaturach

Zenon Kozak

Podstawową metodą tworzenia witraży w przypadku klasycznej techniki jest zdobienie elementów szklanych za pomocą farb szklarskich. Stosownie do oczekiwanych efektów, farby wypalane są w różnych warunkach temperaturowych. Odpowiednio do wykorzystywanych w produkcji składników jest to przedział temperatur od 520^oC do ponad 700^oC. Istotna jest w tym przypadku świadomość, że większość rodzajów szkła witrażowego po przekroczeniu temperatury 650^oC jest już na tyle plastyczna, że może ulec zmianie wielkość wyciętych elementów lub zmienić rodzaj powierzchni szkła. Z praktyki wynika, że typowe szkło poddane obróbce piaskowania, podczas wypalania po przekroczeniu temperatury 550^oC staje się całkowicie przejrzyste. Innym przykładem jest wyoblanie ostrych krawędzi szkła po przekroczeniu temperatury 650^oC.

W procesie zdobienia elementów witraża przydatny może być praktycznie każdy rodzaj farb. Ważne jest jedynie uwzględnienie temperatury wypału i jej wpływu na podłoże oraz trwałość malatury.

Farby szklarskie dzielimy na cztery podstawowe grupy:

• farby kryjące,
• farby półtransparentne,
• farby transparentne,
• farby z połyskiem perłowym-metaliczne i interferencyjne.

Spośród farb kryjących praktyczne znaczenie ma kolor czarny. Każdy inny kolor kryjący będzie widoczny na podświetlonym witrażu jako czarna plama. W związku z tym kryjące farby w pełnej palecie barw stosowane są do zdobień w świetle odbitym, co w szczególnych przypadkach może być wykorzystane.

Farby półtransparentne cechuje matowa powierzchnia. Są one najczęściej dostępne w pastelowych kolorach. W tej grupie znajduje swoje miejsce biała farba matującą, która ma bardzo rozległe zastosowanie. Różnicując grubość nałożonej farby uzyskujemy odmienne efekty dekoracyjne. Z uwagi na mleczne zabarwienie, ten rodzaj farb ma również znaczenie przy eksponowaniu zdobień w świetle odbitym.

Farby transparentne są grupą materiałów najbardziej pożądanych przez witrażowników. Cechuje je duże nasycenie barw oraz wysoka przejrzystość. Dostępna paleta barw nie jest tak szeroka jak w przypadku poprzednich rodzajów farb. Mimo to oferta różnych producentów obejmuje kolory zielone, żółte, niebieskie, szare oraz purpury.

Farby o połysku perłowym zawierają farby metaliczne w różnych odcieniach złota, srebra i miedzi, jak również farby interferencyjne w kolorach zielonym, niebieskim i fioletowym. Zastosowaniem tych farb jest zdobienie elementów oświetlanych światłem odbitym. W związku z tym znaczenie tego rodzaju farb w przypadku witraży jest ograniczone podobnie jak farb kryjących.

Koncentrując się na farbach transparentnych oraz półtransparentnych należy przede wszystkim zauważyć, że w ofercie dostępne są farby ołowiowe oraz bezołowiowe. Pierwszy rodzaj wyróżnia się zawartością związków ołowiu. Z jednej strony przyczyniają się one do obniżenia temperatury, w której należy je wypalać. Najczęściej jest to przedział od 520^oC do 580^oC. Z drugiej strony, stosując tego rodzaju farby akceptujemy ich niską odporność na czynniki zewnętrzne (działanie kwasów i zasad). Producenci określają je jako nieodporne na kwasy i zasady lub wspominają, że wyrobów nimi zdobionych nie można myć w zmywarkach. Po trzecie, farby na bazie związków ołowiu są toksyczne. O ile trudno sobie wyobrazić negatywny wpływ na zdrowie oglądających w przypadku witraży zdobionych farbami ołowiowymi, to z pewnością nieumiejętne obchodzenie się z nimi w pracowni, kiedy mają jeszcze postać proszku, stanowi duże zagrożenie dla zdrowia. Zdobienie witraży nie  podlega unormowaniom prawnym, gdyż efektem końcowym są wrażenia estetyczne odbiorcy. Jest to odmienne od np. szkła gospodarczego, które musi spełniać wiele norm związanych choćby z kontaktem z artykułami spożywczymi. W związku z tym jakościowy dobór farby związany jest głównie z warunkami w jakich będzie używany witraż lub stosowanymi metodami produkcji.

Farby ołowiowe, wypalane w niskim przedziale temperatur tworzą trwałą powłokę, jednak często ich odporność na działalność kwasów oraz zasad jest ograniczona. Obecnie witraże wystawione na bezpośrednie działanie warunków atmosferycznych, to wyjątkowa rzadkość. Współcześnie, nowe prace jak i stare dzieła są zabezpieczane dodatkowymi oszkleniami ochronnymi. Zwykłe szkło typu float jest tanie a montaż termicznie oszczędnych okien łatwo dostępny. Dlatego witraże są montowane w gotowych oknach. W związku z tym wpływ niekorzystnych czynników takich jak wiatr, deszcz, mróz jest ograniczony.

Zwróćmy uwagę na proces produkcji witraża. Osadzenie szklanych elementów w profilach ołowianych lub owinięcie taśmą miedzianą wymaga w kolejnym etapie wykonania lutowania. Podczas tej czynności stosowane są płyny lub pasty lutownicze. Najczęściej wykonywane one są na bazie kwasów. Dlatego koniecznie należy wykonać próbę kontaktową tych substancji na wypaloną farbę. Szczególnie istotne jest to w przypadku witraża wykonywanego metodą tiffany, gdyż lutuje się tutaj wszystkie linie konturowe, używając sporych ilości płynów lutowniczych. Witraż wykonywany metodą klasyczną wymaga jedynie lutowań punktowych. Dzięki temu łatwiej uniknąć niepożądanych efektów. Interesującym doświadczeniem było wykorzystanie płynnej parafiny wykorzystywanej w lutowaniu profili ołowianych do spajania elementów witraża tiffany. Wadą było lekkie dymienie, jednak ta substancja okazała się obojętna dla wrażliwych farb ołowiowych.

Producenci farb ze względu na szkodliwość związków ołowiu ograniczają ich zawartość lub je zastępują topnikami bezołowiowymi. Niewątpliwą korzyścią jest znaczne podwyższenie odporności malatury na czynniki zewnętrzne. Niestety farby te wymagają wyższych temperatur wypału, najczęściej powyżej 650^oC.