Działalność witrażownicza Franza Lauterbacha na zamku w Malborku

Ewa Witkowicz-Pałka

Uwagi wstępne

Franz Lauterbach był, obok Johanna Baptisty Haselbergera, jednym z najpłodniejszych witrażystów, jacy działali w Malborku podczas zakrojonych na ogromną skalę prac restauratorskich prowadzonych przez Conrada Steinbrechta i jego współpracowników.

Urodził się 9 kwietnia 1865 r. w Kolonii i tam zdobywał, pod okiem profesora Niesena, konserwatora w Wallraf-Richards Museum, pierwsze doświadczenia w malarstwie na porcelanie. Z Kolonii przeniósł się do Hanoweru, gdzie studiował w pracowni Fr. Kaulbacha i Wilke’ go przy Stowarzyszeniu Rzemiosł. Edukację zakończył w szkole Królewskiego Muzeum Rzemiosł Artystycznych w Berlinie (Kunstgewerbemuseum). W 1885 r. dwudziestoletni Lauterbach osiadł na krótko w Hanowerze i porzucając malarstwo na porcelanie poświęcił się wyłącznie sztuce witrażowniczej, realizując pierwsze zamówienia do miejscowych kościołów. Zawarł znajomość z Hermannem Schaperem, który dwa lata później polecił go Steinbrechtowi jako młodego, ale zdolnego witrażystę.

W następstwie tego Franz Lauterbach przybył w 1887 r. do Malborka i tu zrealizował najważniejsze prace swego życia, m.in. oszklenia witrażowe w kaplicy grzebalnej wielkich mistrzów p.w. św. Anny, w kaplicy św. Bartłomieja i w Wielkim Refektarzu. Ostatnim jego dziełem w Malborku były witraże w oknach refektarza i kaplicy infirmerii, wykonane w latach 1917-1919. Pod względem artystycznym chyba najdojrzalsze.

Nie tylko Malbork mógł się pochwalić witrażami Lauterbacha, jako że artysta pracował także na potrzeby katedry w Bremie, kościoła św. Jana w Lüneburgu i kościoła w Kadynach, oraz kaplicy templariuszy w Metzu. Witraże z jego warsztatu trafiły także do okien hanowerskich kościołów: Marktkirche, Markuskirche i Nazarethkirche.

Podczas pobytu w Malborku artysta przyswoił sobie średniowieczną technikę wykonywania witraży realizując liczne kopie i naśladownictwa dawnych mistrzów. Nie zarzucił jednak tworzenia witraży wg własnych szkiców. Po opuszczeniu Malborka Lauterbach wykonywał tylko drobne zamówienia. Zmarł w Hanowerze 26 stycznia 1933 r.

1.Witraże w kaplicy św. Anny na Zamku Wysokim
Nie ulega wątpliwości, że okna kaplicy, w której pochowano 11 wielkich mistrzów, musiały być już w średniowieczu wypełnione witrażami. Do naszych czasów nie dotrwały one jednak, brak jest także wzmianek o ich tematyce. W okresie romantycznej odbudowy zamku wrocławski malarz o nazwisku Hőcker (niektóre źródła podają, że był to artysta malborski Nauditt) wykonał dla wschodniego, ostrołucznego okna kaplicy malowany na szkle wizerunek św. Anny nauczającej Marię.

W okresie konserwatorskiej działalnośći w Malborku Conrada Steinbrechta (1882- 1922) dawną kaplicę grzebalną zregotycyzowano. Wprowadzono nie tylko nowy, okazały wystrój wnętrza, odtworzono też pierwotne kształty otworów okiennych. W 1895 r., kamieniarz B. Schőneseiffer z Marburga wykonał nowy maswerk dla okna wschodniego, usuwając przy okazji witraż Hőckera. Dla wszystkich pięciu ostrołucznych okien Hermann Schaper zaprojektował nowe witraże, wykonane w 1898 r. przez Lauterbacha.

W oknie wschodnim pojawił się witraż przedstawiający patrona rycerzy, św. Jerzego (napis w tle: „JUERGEN”) w scenie konnej potyczki ze smokiem. Towarzyszą mu dwie tarcze herbowe wielkich mistrzów: Luthera von Braunschwig i Dietricha von Altenburg, których imiona związały się z ufundowaniem i wybudowaniem kaplicy. Pod tarczami, na banderolach napisy: z lewej „LUTHER v. BRAUNSCHWIG”; z prawej „DIETRICH v. ALTENBURG”.

W czterech ostrołucznych oknach ściany północnej i południowej przedstawione zostały anioły z symbolicznym orężem wiary chrześcijańskiej, ujęte w ozdobne, czworolistne medaliony. Tematyka przedstawień nawiązywała do słów pieśni zakonnego poety, Nicolausa von Jeroschin i stanowiła interpretację Listu św. Pawła do Efezjan (6,11-17): „Obleczcie się w zbroję Bożą, abyście się mogli ostać wobec zasadzek diabelskich. Albowiem toczymy bój nie przeciw ciału i krwi, ale przeciwko duchom nikczemnym na niebie. Dlatego weźmijcie na się zbroję Bożą, abyście się mogli sprzeciwić w dzień zły i być we wszystkim doskonali. Stójcie więc, przepasawszy biodra wasze prawdą i «oblókłszy pancerz sprawiedliwości» i obuwszy «nogi w gotowość ewangelii pokoju»; we wszystkim biorąc tarczę wiary, którą moglibyście zgasić wszystkie strzały ogniste najniegodziwszego; i weźmijcie «przyłbicę zbawienia» i miecz ducha (którym jest Słowo Boże)” (Pismo Święte – tłum. ]. Wujek, Kraków 1962).

Rozmieszczenie witraży jest następujące:

1. W oknie ściany południowej od strony wschodniej znalazły się dwa anioły. Jeden trzyma procę, drugi bełt od kuszy. Na pasie obiegającym medaliony inskrypcje   w języku staroniemieckim:
a) „MIT. SINERN SLENKERE. IN DER. HAND. DEN. RISIN .DAVIT. UBRWAND”,
b) „STRALN OUCH. HIZU. GEHORN. WOLLE. WIR. DI. VIENDE. STORN”.

2. W oknie ściany południowej od strony zachodnie umieszczono dwa anioły trzymające hełm garnczkowy i włócznię. Inskrypcje są następujące:
a) „DEN HELM. DES. HEILIS. AN. UCH. NEMT. DER. UCH. ZU. SALDIN. WOL. GEZEMT”,
b) „IN. DEM. S TRITE. BEI. DIR HAB. DES. HEILIGEN. CRUZES. STARKIN. STAB”

3. W oknie ściany północnej od strony wschodniej widnieją dwa anioły: jeden trzyma łuk i strzały w kołczanie, drugi szyszak. Napisy głoszą:
a) „ES. VUGIT. SICH. ZU. DES. STRITS. GEZOGE. BEIDE. KOCHIR. UND EBOGE”,
b) „SIT. GEMANT. DAZ. IR. ANLEIT. DEN. HALSBERC. D. GERECHTIGKEIT”.

4. W dwudzielnym oknie ściany północnej od strony zachodniej znajdują się cztery medaliony z aniołami: w lewym pasie anioł ze strzałą i tarczą; w prawym anioł z mieczem i godłem Zakonu Krzyżackiego. W maswerku widnieje scena Ucieczki do Egiptu. Inskrypcje są następujące:
a) „ES. HORIT. OUCH. ZU. STRITIS. GER. DI DRITE. WER. DAS. IST. DAS. SPER”,
b) „ALLlR. TUGINDIN. GEWER. IST DES. GELOUBIN POKELER”,
c) „NU. NEMT. IR. GOTTIS RITTERE. WERT. ZU. GOTTIS. ER. DAS. HEILlGE.SWERT”,
d) „DER SCHILT. BEWART. ZU. ALLEN MALN VOR. TUVILS. LISTU. VURIGEN. STRALN” .

Druga wojna światowa pozostawiła zniszczoną niemal zupełnie kaplicę św. Anny. Z pożogi wojennej nie ocalał maswerk z wizerunkiem św. Jerzego, szczęśliwie przetrwały jednak witraże z okien ścian bocznych kaplicy. W latach powojennych zostały one zamontowane wtórnie, bez dbałości jednakże o ich układ i wewnętrzne podziały, w dwóch dużych oknach pobliskiego kościoła p.w. św. Jana Chrzciciela. Zintensyfikowanie prac badawczych i budowlanych w kaplicy św. Anny, jakie nastąpiło w latach 90. oprowadziło do wydania decyzji o konserwacji witraży i ich powrocie na Zamek Wysoki. Po uzyskaniu zgody władz kościelnych, w roku 1996 zespół pod kierunkiem mgr Sławomira Oleszczuka, witrażysty z Wrocławia, zdemontował witraże z okien w celu ich konserwacji. Muzeum Zamkowe ufundowało w zamian kościołowi św. Jana nowe, współczesne witraże do dwóch okien. W pierwszych dniach lipca 1996 r. zespół czterech okien witrażowych Franza Lauterbacha powrócił na swe pierwotne miejsce w kaplicy św. Anny na Zamku Wysokim w Malborku.

2. Witraże w Komnacie Skarbnika na Zamku Wysokim
Komnaty dostojników zakonu: skarbnika i komtura domowego zostały zrekonstruowane przez Steinbrechta w roku 1889. W tym też czasie Lauterbach wykonał oszklenia witrażowe, prawdopodobnie do wszystkich okien, które jednak nie dotrwały do naszych czasów. Na podstawie fotografii w Roczniku Odbudowy Zamku (Marienburg Baujahr) z roku 1903 s. 12 i 13 możemy zidentyfikować tematykę witraży znajdujących się w ostrołucznych zamknięciach okien komnaty skarbnika. W oknie prawym było to przedstawienie alegorii Sprawiedliwości z atrybutem wagi i łacińskim napisem na banderoli: „PERPENDO VITIA VIRTUTESQUE”; w lewym św. Jerzego zabijającego smoka i potwierdzonego inskrypcją: „ST JURGEN”.

Jest to drugi znany witraż Lauterbacha z motywem patrona rycerzy. Św. Jerzy znajduje się w gronie 14 Orędowników Zakonu Krzyżackiego i z tego względu otaczany był zawsze szczególną czcią. Motyw zabicia smoka traktowano jako alegoryczny wyraz triumfu chrześcijańskiego bohatera nad siłami zła.

3. Oszklenia witrażowe w kaplicy św. Bartłomieja
W XIV w. do południowego krańca skrzydła wschodniego Zamku Średniego dobudowano niewielką kaplicę noszącą wezwanie św. Bartłomieja. W roku 1803 zaczęto kaplicę demontować w ramach ogólnej rozbiórki zamku. W latach 1896-1910 Conrad Steinbrecht zrekonstruował ją wraz z całym skrzydłem wschodnim Zamku Średniego.

Na fotografii nr 10 w Roczniku Odbudowy Zamku z roku 1908 utrwalono widok środkowych partii trzech ostrołucznych, smukłych okien z witrażami Lauterbacha. Każde okno posiada siedem kwater (nie licząc pól witrażowych w ostrołucznych zwieńczeniach). Trzy kwatery środkowe wypełnione są scenami figuralnymi nawiązującymi do legendy z żywota św. Bartłomieja, pozostałe wypełnia wić roślinna.

W oknie lewym Lauterbach umieścił scenę nawracania na wiarę chrześcijańska pogańskiego króla Polemiusza, opatrzona banderola z łacińskim napisem: „QUOD NATUS EST EX SPIRITUS, SPIRITUS EST”. Okno środkowe wyobraża św. Bartłomieja podczas uwalniania córki króla od złego ducha. Napis na banderoli wyjaśnia sens sceny: „FIDES TUA TE SALVAM FECIT”. W oknie trzecim, z prawej strony, widnieje scena męczeństwa świętego. Wedle legendy indyjski król Astrages, brat nawróconego króla Polemiusza, nakazał odarcie św. Bartłomieja żywcem ze skóry. Scenie towarzyszy napis majuskułowy na banderoli: „DOMINE DIMITTE ILLIS”.

Na początku 1945 r., podczas oblężenia zamku, kaplica bardzo poważnie ucierpiała, podobnie jak całe skrzydło wschodnie. Oszklenie witrażowe wszystkich trzech okien uległo całkowitemu zniszczeniu.

4. Zespół witraży Wielkiego Refektarza
Wielki Refektarz, zwany też popularnie Sala Rycerska, jest jednym z najwcześniejszych, największych i najwspanialszych pomieszczeń reprezentacyjnych zamku malborskiego. Został zbudowany w latach 1318- 1324. W roku 1774 zamieniono go na salę musztry i zamurowano okna od strony dziedzińca. Podczas romantycznej odbudowy usunięto mur z okien, zrekonstruowano też maswerki i laskowania. W latach 1821-1828 Friedrich Schinkel i Adam Breysig zaprojektowali i wykonali oszklenia witrażowe do Wielkiego Refektarza. Przetrwały one prawie całe stulecie. W roku 1909 Franz Lauterbach, na zamówienie Steinbrechta, wykonał nowe witraże dla 14 wielkich okien, z których osiem wychodziło na stronę zachodnią, a sześć na dziedziniec Zamku Średniego. Bardzo bogaty i interesujący był program ikonograficzny nowego oszklenia, zaproponowany osobiście przez Conrada Steinbrechta, wzorowany bez wątpienia na przedstawieniach z Lochstedt. W oknach od zachodu Lauterbach umieścił zespół 16 „najlepszych bohaterów” (po 2 postacie w każdym oknie) nawiązujący do popularnego w średniowieczu motywu Dziewięciu Dobrych Bohaterów. Znaleźli się tu (idąc od strony południowej) bohaterowie Starego Testamentu: Jozue, Dawid i dwaj Machabeusze: Juda i Matatiasz. Bohaterów pogańskich reprezentowali: Hektor, Leonidas, Aleksander i Cezar, natomiast nację niemiecką bohaterowie germańskich legend: Zygfryd, Iwein, Dietrich von Bern i Parsifal. W oknach zachodnich znalazło się też miejsce dla czterech wielkich królów chrześcijańskich: Karola Wielkiego, Artura, Gottfrieda de Bouillon i Fryderyka Barbarossy.

W mniejszych oknach wschodnich Lauterbach rozmieścił dalszych dwanaście postaci: cesarza niemieckiego i siedmiu elektorów: Czech, Trewiru i Moguncji, Palatynatu i Bawarii, Saksonii i Branden-burgii, a także wielkiego mistrza krzyżackiego, wielkiego komtura, marszałka i skarbnika.

Każdego bohatera sławiła odpowiednia inskrypcja łacińska. Pod względem stylistycznym witraże nawiązywały do kanonów stosowanych w sztuce przełomu XIV     i XV w. Każda postać zajmowała trzy środkowe kwatery (w układzie pionowym) dwudzielnych, zwieńczonych maswerkowo okien. Łącznie Lauterbach wykonał do Wielkiego Refektarza 144 prostokątne kwatery (obok figuralnych także geometryczno-roślinne) i 62 ornamentalne pola witrażowe wprawione w maswerki. Z tej ogromnej ilości ołowiu i szkła wojenną pożogę przetrwało niewiele: raptem 15 kwater z motywami ornamentalnymi oraz 36 mniej lub bardziej uszko-dzonych pól maswerkowych.

5. Witraże z Łaźni Konwentu
W zachodniej części dziedzińca Zamku Średniego, w bliskim sąsiedztwie Wielkiego Refektarza, znajduje się zrekonstruowany w roku 1910 przez Conrada Steinbrechta na podstawie starych fundamentów, niewielki budynek dawnej łaźni krzyżackiej. W jego elewacji wschodniej znajdują się cztery okna, zabezpieczone od zewnątrz ozdobną kratą. Do II wojny światowej istniały w nich kwatery witrażowe wypełnione delikatnym ornamentem roślinnym, z pojedynczymi scenkami figuralnymi. Jedną z nich dokumentuje fotografia zamieszczona w Roczniku Odbudowy Zamku z 1916 r. Jest to dość frywolna scena przedstawiająca nagiego brodatego mężczyznę kąpiącego się w balii w asyście trzech niewiast. Temat został zapożyczony z miniatury kodeksu Manesse, znanego w literaturze jako „Grosse Heidelberger Liederhandschrift”, zawierającego antologię niemieckiej liryki miłosnej z XII i XIIIw., opatrzonego 137 miniaturami. Za pierwowzór posłużyła miniatura poprzedzająca zbiór liryk Jakoba von Warte (1269-1331).

6. Oszklenia kaplicy św. Wawrzyńca
Wzniesiona ok. połowy wieku XIV na terenie Zamku Niskiego kaplica czeladna p.w. św. Wawrzyńca została poddana restauracji w latach 1901-1908. W elewacji wschodniej znajdowały się trzy duże dwudzielne okna składające się z 8 kwater przeszklonych rombowo, zwieńczone trójlistnie oraz mniejsze ostrołuczne okno empory. W oknie tym pole maswerku wypełniała okazała pięciolistna rozeta z tronującą postacią Matki Boskiej z Dzieciątkiem. W pozostałych oknach znajdowały się, w co drugiej kwaterze, niewielkie medaliony. W jednym z nich (fotografia w Roczniku Odbudowy Zamku z 1916 r. s. 42) można zidentyfikować narzędzia stolarskie: cęgi, młotek i gwoździe (Arma Christi?)

Oszklenia z kaplicy św. Wawrzyńca nie przetrwały zawieruchy wojennej i następujących po niej grabieży.

7. Witraże z Refektarza Infirmerii i kaplicy św. Elżbiety
Ostatnią większą pracą Franza Lauterbacha w Malborku był zespół witraży do okien Refektarza Infirmerii i kaplicy p.w. św. Elżbiety.

Infirmeria, dawny krzyżacki szpital – schronisko dla starców i chorych członków konwentu, została zbudowana najpewniej w latach 30. XIV wieku. Mieściła się w północno-zachodnim narożniku Zamku Średniego i obejmowała kaplicę św. Elżbiety z przedsionkiem, łaźnię, refektarz i cele mieszkalne.

W latach 1899-1918 Steinbrecht zrekonstruował wnętrza, zamawiając przy okazji nowe witraże dla kaplicy i refektarza.

Tematyka oszkleń wypełniających górne partie czterech dużych okien (po dwie kwatery figuralne w każdym) w ścianie zachodniej i północnej refektarza nawiązuje do kultu św. Elżbiety Turyngskiej. Była ona jedną ze współpatronek Zakonu Niemieckiego i doznawała szczególnej czci w heskim Marburgu, określanym przez Steinbrechta jako „das Herz des Ordens in Deutschland”. Sześć scen zaopatrzonych w łacińskie inskrypcje, zaczerpnięte z Ewangelii wg św. Mateusza (25, 35- 36), ilustrowało uczynki miłosierdzia św. Elżbiety:

1. Podanie chleba żebrakowi – „ERUSlVI ENIM, ET DEDISTIS MIHI MANDUCARE”;
2. Napojenie spragnionego – „SITlVI, ET DEDISTIS MIHI BIBERE”;
3. Powitanie przybysza – „HOSPES ERAM, ET COLLEGISTIS ME”;
4. Przyodzianie nagiego – „NUDUS, ET COOPERUISTIS ME”;
5. Nawiedzenie więźnia – „IN CARCERE ERAM ET VENISTIS AD ME”;
6. Pielęgnowanie chorego – „INFIRMUS ET VISITASTIS ME”.

Dwie dalsze sceny odnosiły się do legendy św. Elżbiety: jej śmierci i koronacji w niebie. Niestety, obydwie nie zachowały się.

Do października 1992 r. ocalałe kwatery z uczynkami miłosierdzia znajdowały się „in situ” w oknach refektarza dawnej infirmerii, służącego jako pomieszczenie biblioteczne. W związku z podjęciem prac zabezpieczających fundamenty ściany zachodniej Zamku Średniego, witraże wyjęto z okien i zmagazynowano.

W okresie od lipca do grudnia 1993 r. zostały poddane konserwacji i częściowej rekonstrukcji we wrocławskiej pracowni Sławomira Oleszczuka. Po zakończeniu prac zabezpieczających ścianę zachodnią zostaną na powrót osadzone w oknach infirmerii.

Gorszy los stał się udziałem witraży z dwu-dzielnego, ostrołucznego okna północnego dawnej kaplicy infirmerii, zrekonstruowanej także przez Bernarda Schmida. Wyobrażenie o wyglądzie okna daje czarno-biała fotografia znajdująca się w Roczniku Odbudowy Zamku z roku 1919. Składało się z 6 kwater, dwóch trójlistnych zwieńczeń i pola maswerku o kształcie serca. W lewej części okna przedstawiona jest stojąca frontalnie św. Elżbieta trzymająca banderolę z napisem „QI ME PLASMAVIT MEA MENS … HUN … C SEMPER AMAVIT”. Ponad jej głową unosi koronę polatujący anioł; u stóp klęczy zakonnik. Majuskułowy napis w dolnej kwaterze brzmi: „ST. ELIZABETH”. W części prawej witrażysta umieścił stojącą również frontalnie postać Matki Bożej z Dzieciątkiem pod trójkątnym baldachimem zdobionym akantem; w dolnej kwaterze napis: „S. MARIA MATER MISERICORDIAE”. W maswerku w tarczach herbowych emblematy: św. Elżbiety (koszyk róż) i Marii (róża).

Zachowały się tylko drobne fragmenty oszklenia okna z kaplicy św. Elżbiety: dwa trójlistne pola z postacią anioła i baldachimem Marii, oraz witraż     maswerku z atrybutami przedstawionych postaci.

Uwagi końcowe:

Artykuł niniejszy jest próbą zebrania informacji na temat witrażowniczej działalności Franza Lauterbacha na zamku w Malborku. Nie rości on sobie pretensji do wyczerpania zagadnienia, któremu powinno się poświęcić więcej uwagi, zwłaszcza w zakresie poszukiwań archiwalnych. Wzrost zainteresowania dawnymi oszkleniami witrażowymi idzie w parze z działaniami konserwatorskimi. W ostatnich latach udało się zabezpieczyć dwa spójne zespoły autorstwa Franza Lauterbacha: witraże z kaplicy św. Anny i z Refektarza Infirmerii. O problematyce związanej z ich konserwacja pisze w innym miejscu Sławomir Oleszczuk, szef wrocławskiej pracowni witrażowniczej.

Wybrana bibliografia:

1. A. R. Chodyński, Conrad Steinbrecht i jego dzieło, Rocznik Gdański XLVII, 1987, z. 2.
2. Codex Manesse. Die Miniaturen der Grossen Heidelberger Liederhandschrift, Frankfurt am Main 1988.
3. J. Eichendorff, Die Wiederherstellung des Schloss der deutschen Ordensritter zu Marienburg, Danzig 1922.
4. Geschiiftsbericht des Vorstandes des Vereins fűr die Herstellung und Ausschműckung der Marienburg, 1899-1902, 1905-1908 -.
5. J. Pederzani-Weber, Die Marienburg, Konigsberg 1890.
6. Rocznik Odbudowy Zamku (Marienburg Baujahr) z lat: 1898, 1903, 1908, 1909, 1917 i 1919.
7. R. Rząd, Kaplica św. Anny na Zamku Wysokim W Malborku. Zarys dziejów rekonstrukcji na przełomie XIX i XX wieku, Ochrona Zabytków 1994, nr 2.
8. B. Schmid, Die Wiederherstellung der Marienburg, Kőnigsberg 1934.
9. W Schwand, Marienburg, Schloss und Stadt in Preussen, Danzig 1922.
10. U. Thieme, F. Becker, Allgemeines Lexikon der Bildenden Kűnstler von der Anlike bis zu Gegenwarl, Leipzig 1928, t. XXII.

Zdjęcia i reprodukcje: Lech Okoński, Andrzej Bochacz

Artykuł opublikowano za zgodą
Muzeum Zamkowego w Malborku