Mozaika

Urszula Sot

Mozaika jest projektem bądź obrazem stworzonym poprzez osadzanie małych kawałków szkła, kamieni, terakoty bądź innego materiału w powierzchnie cementu lub inny rodzaj spoiwa. Ta forma dekoracji, często używana do zdobienia ścian lub podłóg, jest szczególnie efektowna na zakrzywionych powierzchniach, takich jak sufit bądź sklepienie. Mozaika może się znajdować na zewnątrz, jak również wewnątrz pomieszczenia.

Historia mozaiki sięga już IV-III tysiąclecia p.n.e. lecz za jej właściwy rozkwit można przyjąć wiek VI-IV p.n.e. Główne ośrodki tej techniki dekoracyjnej leżały w Mezopotamii, starożytnej Grecji, Imperium Rzymskiego i Bizancjum. Z początku układano z nich jedynie posadzki lub przyozdabiano rzeźby. Dopiero w okresie chrześcijaństwa rozwinęły się mozaiki ścienne.

Zrodziła się jako ozdoba podłogi, w okresie, gdy zaczęto ją wzmacniać osadzaniem kamyków w zaprawie gipsowej, lub glinie. Jednakże najstarsze odkryte mozaiki nie były podłogowe, a ścienne i nie z kamyków, a z palonej gliny.

Najstarsze mozaiki pochodzą sprzed pięciu tysięcy lat. Najwięcej zostało odkrytych w Mezopotamii i znaleziono je w mieście Ur (Irak).

Wykonywano je z marmuru, lapis lazuli, macicy perłowej, złota, srebra i alabastru. Dekoracje murów i filarów z IV-III tys. p.n.e. Wykonane techniką mozaiki sztyftowej barwionej na czerwono, czarno i biało i układanej we wzory geometryczne.Były nią również zdobione drobne przedmioty. Najstarsze, zachowane pozostałości mozaiki pochodzą z miasta Uruk i mają blisko 5 tys. lat.

Na początku dekorowaną tą metodą tylko posadzki i ściany. Często spotykanym motywem dekoracyjnym był wzór pni palmowych zbudowany z trójkątów oraz wizerunki zwierząt, sceny z życia pałacu, wojenne, rytualne. Wiele z nich jest przechowywanych w Staatliche Museum w Berlinie, w Niemczech.

W starożytnej pierwsze mozaiki układano z otoczaków znalezionych na brzegach rzek i morza. Technika ta zwana była opus barbaricum. Mozaiki miały kolorystykę biało-czarną z mniejszymi polami żółtymi, brązowymi i czerwonymi. Takie prace, z czasów od VI do IV wieku p.n.e., można znaleźć wszędzie na obszarze wokół Grecji. Wiele z nich przedstawiało jasne postacie osadzone w kontraście do ciemnego tła. Przeważały motywy z życia codziennego, sceny mitologiczne, potwory mityczne – gryfy i chimery. Dobry przykłady takich mozaik, to te odnalezione w Atenach, Koryncie i Turcji.

W okresie hellenistycznym stosowano technikę opus segmentatum, polegającą na zastosowaniu odpadów kamiennych powstałych przy pracach rzeźbiarskich i kamieniarskich. Najczęstszymi motywami były sceny dionizyjskie i rodzajowe. Można zauważyć większą dbałość o kolor. Na wyspie Delos w II wieku p.n.e. obok płytek kamiennych pojawiły się tessery szkliwione. Od tego czasu mozaiki kamienne były powoli zastępowane mozaikami ułożonymi z regularnych płytek, kostek szklanych, marmurowych, kamieni półszlachetnych. Z powodu ich mniejszych rozmiarów, nawet o krawędzi 1 mm, do pokrycia obszaru używano większą ilość elementów. To prowadziło do dokładniejszego ukazania detalu, a w jej wyniku większej złożoności projektu. Technika ta znana była pod nazwą opus vermiculatum (łac. vermis- robak).

Rękodzieło zainicjowane przez Greków, którzy przekazali swe umiejętności w późniejszym czasie Rzymianom, stało się niezastąpionym elementem wystroju budynków, zarówno użyteczności publicznej jak i świątyń. Najczęściej stosowanym materiałem był marmur. Wykonywano posadzki w trzech stylach: opus tesselatum, opus vermiculatum i opus sectile oraz je łączono. Największą wartość artystyczną tamtych czasów, przedstawiają mozaiki znalezione w Pompejach w Domu Fauna, ale również każdy chodnik tego mieście jest udekorowany kamiennym lub marmurowym wzorem. Biorąc pod uwagę burzliwy koniec Pompei jest warte odnotowania, że taki skarb zdołał przetrwać do czasów dzisiejszych. Bizantyjczycy, kontynuując tradycję rzymskiego imperium, zasłynęli ze swoich fantastycznych sufitów i sklepień. Przykładami rozkwitu sztuki mozaikowej Wczesnego Chrześcijaństwa i Bizancjum są kościoły w Dafni (Grecja) i Rawennie Baptysterium Arian.

Mauzoleum Galli Placydii. Galla Placyda była córką Teodozjusza Wielkiego. Mauzoleum zbudowane zostało ok. 440 r. w sąsiedztwie kościoła Santa Croce (św. Krzyża). Kościół Santa Croce został zbudowany na początku V wieku, na planie krzyża greckiego. (Mauzoleum dobudowano do świątyni jako zakończenie narteksu.) Mauzoleum, zachowane do czasów obecnych w prawie nie zmienionej formie, jest jednym   z przykładów architektury wczesno-chrześcijańskiej. Dziś jest to wolno stojąca, ceglana budowla o planie krzyża greckiego. Centralną część przykrywa sklepienie żaglaste a nad ramionami krzyża skonstruowano sklepienia kolebkowe. Zewnętrzną dekorację skomponowano arkadkowych pilastrów. Ściany wewnętrzne i sklepienia zdobią cenne mozaiki.

Baptysterium Ortodoksów nazwane później baptysterium Neona – powstało z przebudowanej łaźni rzymskiej. Prace rozpoczęto pod koniec IV wieku, końcowy kształt uzyskało w 458 w czasach biskupa Neona. Zachowana budowla, założona na planie centralnym, oświetlają okna w niszach oddzielonych od siebie arkadami ozdobionymi płaskorzeźbami, na których przedstawiono postacie 16 proroków. Sklepienia nad niszami zdobi stiukowa dekoracja złożona z motywów roślinnych i zoomorficznych. Na kopule znajduje się mozaika, której centralną część zdobi przedstawienie Chrztu Jezusa w Jordanie. Na kopule, wokół środkowego obrazu wykonano wizerunki 12 apostołów. Najniższy krąg to kolumnowy portyk z czterema ołtarzami, na których znajdują się otwarte księgi ewangelii. Jest to jedno z najlepiej zachowanych baptysteriów zbudowanych w V wieku.

Bazylika Sant’Apollinare in Classe. Ta trójnawowa bazylika została konsekrowana w 549 roku. Jej absydę zdobi mozaika z wizerunkiem patrona kościoła (św. Apolinarego) i dwunastoma owieczkami; sceną Przemienienia Pańskiego, w której Chrystus uosabiany jest przez krzyż, a apostołowie przez baranki; ręką Boga wśród chmur oraz Mojżeszem i Eliaszem.

Bazylika Sant’Apollinare Nuovo

Zbudowana przez Teodoryka Wielkiego w 504, pierwotnie była kościołem dworskim pod wezwaniem Zbawiciela (San Salvatore). Od IX wieku, kiedy przeniesiono tam relikwie męczennika, znana jako Sant’Apollinare Nuovo. W bazylice, na ścianach nawy głównej, zachowały się mozaiki z V wieku, przedstawiające cuda Jezusa, wizerunki proroków i procesje męczenników oraz męczennic, pierwotnie będące orszakami cesarskimi. Stojąca obok kościoła wieża dzwonnicy, zbudowana na planie koła, pochodzi z XI wieku.

W wiekach XI i XII mozaiką ozdobiono kościoły Wenecji, Grecji, Sycylii i Rzymu.

Wencja – Bazylika św. Marka (wł. San Marco) zbudowana została w Wenecji przy placu św. Marka dla pochowania relikwii św. Marka. W 828 kupcy weneccy wykradli jego szczątki z Aleksandrii i przywieźli na lagunę. Pomysł pochowania ciała ewangelisty związany jest z legendą, zgodnie z którą Marek podczas podróży   morskiej do Rzymu zatrzymał się na lagunie. Tu ujrzał anioła, który słowami: Pax tibi, Marce evangelista meus, ujawnił jemu miejsce pochowania. Św. Marek został obwołany patronem niezależnej Wenecji (pod zwierzchnictwem Bizancjum był nim św. Teodoryk). Skrzydlaty lew, symbol św. Marka, przytrzymujący otwartą księgę z wyrytymi słowami anioła stał się herbem republiki.

Fundatorem pierwszego kościoła był doża Angelo Partycipazio. Konsekracja odbyła się, w 832 roku ale już w 976 pożar powstały podczas powstania przeciwko doży zniszczył kościół i Pałac Dożów (Palazzo Ducale).

W latach 1063-1094 kościół został odbudowany. Budowla wzorowana na konstantynopolskim kościele św. Apostołów (używana jest także nazwa kościół Dwunastu Apostołów) została zaprojektowana w stylu bizantyjskim na planie krzyża greckiego z pięcioma kopułami rozmieszczonymi nad nawami w ramionach krzyża i nad polem w przecięciu się naw. Konstrukcja czasz przypomina rozwiązania architektury islamu. Podobne kopuły wykonano nad meczetem Umara w Jerozolimie i nad mauzoleum dynastii Fatymidów w Kairze.

Fasada była wielokrotnie rozbudowywana i przebudowywana. Po 1204 dobudowano narteks otaczający ramię wejściowe kościoła. Zgodnie z życzeniem doży Domenico Selvo, każdy statek wenecki zobowiązany był do przywożenia darów służących ozdobie nowej świątyni. Stąd różnorodność stylistyczna wielu detali architektonicznych pochodzących z różnych miejsc i wykonanych na przestrzeni długiego czasu. Mimo wszystko kościół zachował swój pierwotny styl.

Od strony Placu św. Marka kościół zdobi szeroka (52,0 m) fasada z pięcioma portalami zwieńczonymi półkolistymi tympanonami ozdobionymi barwnymi mozaikami. Nad skrajnymi drzwiami po lewej stronie znajduje się mozaika z ok. 1260 roku przedstawiająca fasadę bazyliki (jest to najstarsze zachowane przedstawienie budowli). Mozaika nad drzwiami z lewej strony (obok wejścia środkowego) przedstawia sprowadzenie ciała św. Marka. Środkowy portal zdobi romańskie obramowanie. Na środkowym łuku umieszczono alegorie pór roku i 12 miesięcy, łuk zewnętrzny zdobią postacie rzemieślników weneckich. Mozaika przedstawia zmartwychwstałego Chrystusa. Dekorację drzwi rozpoczęto ok. 1255 roku, a ukończono na początku XIV wieku.

Rzym. Muzeum Dallas w Teksasie

Mozaika bizantyjska często była układana z drobnych szklanych płytek, tworzące swą nierówną powierzchnią refleksy światła, które poprzez migotanie ożywiały mozaikę na przykład – postacie świętych. Tą cechę posiada właśnie szkło weneckie – smalta.

W XII wieku sztuka mozaiki odrodziła się w kulturze chrześcijańskiej i islamskiej, z tą różnicą, że w tej drugiej ze względu na zakaz przedstawień ludzkich przeważała symbolika zwierząt i kwiatów. Jednym z najpiękniejszych zabytków sztuki islamskiej jest Wielki Meczet Umajjadów w Damaszku zachwycający pełną złoceń dekoracją. Tematami ikonograficznymi natomiast były sceny biblijne, mitologiczne i legendy ludowe, których kontynuację obserwujemy w sztuce średniowiecza.

W staroruskich mozaikach obok kostek szklanych, pojawiały się także ceramiczne płytki kryte barwną polewą: żółtą, ciemnoniebieską, brunatną, czerwoną, czasem też białą. Mozaiki z glazurowanych płytek ceramicznych pojawiają się też w Bułgarii w X w. Pół wieku później w Polsce, czego przykładem jest mozaika gnieźnieńska, jak również posadzki z krypty kościoła w Trzemesznie (początek XI w). Pojawiają się również na Rusi i w Czechach, oraz na zachodzie Europy.

Podobną techniką wykonywane były posadzki ceramiczne z dekoracją reliefu, lub inkrustacji. Pierwsze miały ozdobę wypukłą, drugie wgłębną wypełnioną   najczęściej białą glinką. Były to głównie ornamenty geometryczne, roślinne, lub zoomorficzne i powstawały na bazie matryc. Płytki takie powlekano glazurą. Tego typu mozaika posadzkowa była powszechna w budownictwie cysterskim.

Mozaiki będące dekoracją przedmiotów użytkowych spotykamy w sztuce prekolumbijskiej. W kulturach Mochica, Majów, Azteków i wielu innych pojawiały się zdobione mozaiką maski, służące obrzędom liturgicznym i pogrzebowym. Ten okres charakteryzuje się stosowaniem bardzo twardych kamieni, takich jak: serpentynit, turkus, koral, jadeit, malachit, macica perłowa.

Mozaika wraca do łask od XIV wieku, aby rozkwitnąć w wieku XVII w mozaikowych dekoracjach Bazyliki św. Piotra w Rzymie. Staje się podporządkowana malarstwu i bardziej od niego ceniona jako technika trwalsza i utrzymująca intensywność kolorów bez   względu na upływający czas.

Fasada Kościoła św. Pawła w Rzymie

Pojawia się mikromozaika, również w dekoracjach przedmiotów codziennego użytku, która technicznie jest trudniejsza do wykonania od miniatury malarskiej. muzeum watykańskie.

Z XIX i XX wiekiem, mozaika wchodzi w nowy wymiar sztuki razem z takimi nazwiskami artystów jak: Antonio Gaudi, Gino Severini, Fernando Leger, Lucio Fontana. Projekty mozaik tworzą również Gustav Klimt, Oskar Kokoschka, Marc Chagall, George Braque.

Współcześnie rozwój mozaiki, mający swe odzwierciedlenie w ogromnej gamie używanych materiałów i technik dowodzi, iż jest ona bardziej żywa teraz, aniżeli w czasach jej narodzin. To przepiękne rzemiosło artystyczne wzbudza szczery zachwyt swą pracochłonnością, misternością i wiecznością trwania.

Są dwie ważne rzeczy, które trzeba wziąć pod uwagę, jeśli chodzi o style układania mozaiki. Są nimi położenie i rozmiar tessery. Tessera (łac. tessera, zdrobniale tessella) to kostka lub płytka będąca materiałem do układania mozaiki. W zależności od jej wielkości, wyróżniamy mozaiki takie jak:

MOZAIKA WSPÓŁCZESNA –  podstawowa wielkość płytki o bokach długości 20 mm (3/8″). Jest to dobra wielkość dla mozaiki około 9 m2.

MOZAIKA BIZANTYJSKA – wynosi 20 mm x 10 mm (3/4″ x 3/8″). Jest to rozmiar weneckiej smalty, zapewniający ekspresywny przepływ koloru.

MOZAIKA RZYMSKA – 10mm x 10mm (3/8″ x 3/8″) , razem z tesserami o nieregularnym  kształcie charakteryzuje mozaikę rzymską.

MIKROMOZAIKA – 5mm x 5mm (3/16″ x 3/16″) i mniejsze. Maleńkie tessery używane do małych detali i wykańczania pracy.

Oczywiście jest bezpośredni związek pomiędzy złożonością projektu, rozmiarem tessery i końcowym kosztem  pracy.

Tradycyjny sposób w jaki tessery są ułożone obok siebie nadały nazwy poszczególnym stylom. Oczywiście zdefiniowane style nie są przyczyną do trzymania się wyłącznie jednego. Główne z nich to:

OPUS REGULATUM – tessery leżą w regularnym wzorze kratki;

OPUS TESSELATUM – tessery leżą regularnie we wzorze cegiełki, może być to wzór układany horyzontalnie bądź wertykalnie;

OPUS VERMICULATUM –  z łac. vermis- robak, jest najbardziej ekspresyjną formą układania mozaiki. Tessery leżą wzdłuż konturów elementów obrazu, podkreślając ich formę. Cały obraz jest bardzo dynamiczny, wymaga intensywnej pracy i wysokich umiejętności układania.

OPUS SECTILE/ FLORENTINE – ta technika jest używana szeroko w islamskich mozaikach i znana tam pod nazwą ” Zillij”. Płytki, zazwyczaj szkliwione większe  płytki ceramiczne, są cięte do kształtu obrysowując formę. Przynosi najlepszy efekt w większych skalach wymagających relatywnie większych  płytek.

OPUS PALLADIANUM – ta technika najlepiej ze wszystkich współczesny klimat mozaiki. Tessery są cięte w przypadkowe kształty. Ta tekstura jest używana również do tła i również wymaga  intensywnej pracy.

OPUS CLASSICUM – ta technika to  połączenie opus tesselatum (tło) i vermiculatum (emblema – główny motyw mozaiki). Tworzy ostry i czysty obraz. Jest to główny styl zdefiniowany we wspaniałych rzymskich mozaikach.

OPUS MUSIVUM Bardziej współczesny styl mozaiki .Jest to najbardziej ekspresywna forma mozaiki, pokazująca teksurę, używane są różne wielkości tesser.